Faza kryzysu i wątpliwości. Zygmunt Gloger wobec kwestii litewskiej (1905–1910)

Jarosław Ławski

doi:10.18290/rh25731.2

Data publikacji : 2025-04-02

Tom 73 Nr 1 (2025)

Faza kryzysu i wątpliwości. Zygmunt Gloger wobec kwestii litewskiej (1905–1910)

Jarosław Ławski

https://orcid.org/0000-0002-1167-5041

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25731.2

Abstrakt

Artykuł jest poświęcony stosunkowi do etnicznej emancypacji Litwinów w pismach Zygmunta Glogera (1845–1910), publicysty, pisarza, historyka, archeologa, folklorysty. Do 1904 r. interesował się litewskim ruchem narodowym, ale nie eksponował tematu. Stał na stanowisku, że dawna Rzeczypospolita istnieje w przedrozbiorowych granicach jako wspólnota podbitego, lecz nie zniewolonego narodu. Pojęcie narodu rozumiał politycznie, jagiellońsko. Rewolucja 1905 roku, nastroje niepodległościowe na ziemiach polskich, radykalizm litewskiej, antypolskiej gazety „Vilniaus Żinios”, zwołanie w 1905 r. Wielkiego Sejmu Wileńskiego przez Litwinów – wszystko to sprawiło, że zaangażował się w spór o tożsamość mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Gloger nie odmawiał Litwinom „etnograficznym” prawa do samodzielnej drogi rozwoju kulturowego, ale liczył na ich pozostanie we wspólnocie przyszłej republiki, która skuteczniej opierałaby się Rosji i Niemcom. Swe polemiki prowadził w sposób wyważony, stosując retorykę perswazji i cierpliwości.

Słowa kluczowe:

Rzeczpospolita, Wielkie Księstwo Litewskie, Korona, Zygmunt Gloger, kwestia litewska

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Album etnograficzne Zygmunta Glogera. Warszawa: Nakładem autora, 1904.

Babicz, Józef, i Anna Kutrzeba-Pojnarowa, red. Zygmunt Gloger – badacz przeszłości ziemi ojczystej. Warszawa: PWN, 1979.

Bajko, Marcin. „Bardziej polski niż sami Polacy. O młodopolskiej twórczości Józefa Albina Herbaczewskiego”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria I: Dwujęzyczni pisarze, red. Andrzej Baranow i Jarosław Ławski, 225–234. Białystok–Vilnius: Wydawnictwo Prymat, 2017.

Buchowski, Krzysztof. Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2006.

Dawlewicz, Mirosław, Irena Fedorowicz i Algis Kalėda, red. Funkcjonowanie języków i literatur na Litwie. Litewsko-polskie związki naukowe i kulturowe. Wilno: Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego, 2014.

Dopart, Bogusław. „Zygmunta Glogera «Rok polski w życiu, tradycji i pieśni»”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 53–66. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Fedorowicz, Irena. „Nieznane konteksty korespondencji Józefa Albina Herbaczewskiego i Julii Wichert-Kajruksztisowej”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria I: Dwujęzyczni pisarze, red. Andrzej Baranow i Jarosław Ławski, 235–253. Białystok–Vilnius: Wydawnictwo Prymat, 2017.

Gloger, Zygmunt. Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1900.

Gloger, Zygmunt. „Granica”. W: Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 2, wstęp Julian Krzyżanowski, 209–210. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985.

Gloger, Zygmunt. „Klęska drożyzny”. W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 349. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. Kwestya litewska w prasie polskiej.Warszawa: b.w., 1905.

Gloger, Zygmunt. „Litera nocet, litera docet”. W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 332. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „Odprawa”. Gazeta Warszawska, nr 208 (1897): 2–3.

Gloger, Zygmunt. „O uzasadnienie historyczne”. Dziennik Wileński, nr 159 (1907): 1–2.

Gloger, Zygmunt. Pisma rozproszone. T. 1–3, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2014–2016.

Gloger, Zygmunt. Pisma rozproszone. Seria II. T. 1–7, red. Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2020–2022.

Gloger, Zygmunt. „Polska i Litwa”. Tygodnik Ilustrowany, nr 30 (1905). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 451. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „Rolnictwo Polaków i Rosjan. Przyczynek do kwestii agrarnej”. Gazeta Polska, nr 158 (1906): 1.

Gloger, Zygmunt. „Sen”. Dziennik Wileński, nr 4 (1904). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 1125. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „W obronie prawdy”. Kurier Warszawski, nr 126 (1907): 3.

Gloger, Zygmunt. „W sprawie rolnej”. Kurier Warszawski, nr 203 (1906): 1.

Gloger, Zygmunt. „Z przeszłości litewskiej”. Kurier Litewski, nr 60 (1905). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 1099–1100. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Glogier [Gloger], Zygmunt. Kwestja litewska. Petersburg: b.w., 1905.

Herbaczewski, Józef Albin. Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej. Kraków: b.w., 1905.

Janicka, Anna. Inna Europa. Studia o publicystyce „Przeglądu Tygodniowego” (1866–1876). Kraków: Collegium Columbinum, 2023.

Janicka, Anna. Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrzeża”. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2015.

Komorowska, Teresa. Zygmunt Gloger. Opowieść biograficzna. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1993.

Koneczny, Feliks. Recenzja Kwestia litewska w prasie polskiej. Świat Słowiański 2, nr 21 (1906): 225.

Kowal, Jolanta. „Zygmunt Gloger wobec sporów o emancypację Litwinów na łamach prasy polskiej”. W: Pisma rozproszone. Seria II, t. 5: Kwestia litewska w prasie polskiej. Polemiki i inne pisma, red. Elżbieta Bogdanowicz, Paweł Wojciechowski i Jolanta Kowal, wstęp Jolanta Kowal i Jarosław Ławski, oprac. tekstów i komentarze Łukasz Zabielski, 48. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2021.

Kowalczuk, Urszula. „«Mapografia» Zygmunta Glogera. Kilka uwag o «Geografii historycznej ziem dawnej Polski»”. Bibliotekarz Podlaski, nr 1 (2017): 29–50.

Ławski, Jarosław. „Inna tragiczność: «Z życia dworu wiejskiego» Zygmunta Glogera”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 51–71.

Ławski, Jarosław. „Liberalna utopia. «Głos ze wsi w kwestii żydowskiej» Zygmunta Glogera”. W: Żydzi wschodniej Polski. Seria V: W kręgu judaizmu, red. Jarosław Ławski i Iwona Elżbieta Rusek, 129–146. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2007.

Ławski, Jarosław. „«…od najmłodszych lat pamiętam książki jego autorstwa w domowej biblioteczce…» Rozmowa z Lilianą Gloger”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 141–148.

Ławski, Jarosław. „«Pan Tadeusz» z Onikszt? «Pan Tadeusz» z Jeżewa?” W: Literatura i żywioły, red. Lucyna Nawarecka i Maria Janoszka, 120–131. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021.

Ławski, Jarosław. „Pozytywista wobec rewolucji. Zygmunt Gloger i wydarzenia 1905 roku”. W: O wolność i sprawiedliwość. Chrześcijańska Europa między wiarą i rewolucją, red. Urszula Cierniak, Norbert Morawiec i Alicja Bańczyk, 149–164. Częstochowa: Instytut Filologii Obcych Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza, 2018.

Ławski, Jarosław. „Projekcje Rzeczypospolitej: «kwestia litewska» w publicystyce Zygmunta Glogera z lat 1867–1904”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria II: Rodzina Miłoszów i rody pogranicza polsko-litewskiego. Studia, red. Andrzej Baranow, Jarosław Ławski i Anna Romanik, 405–428. Białystok–Vilnius: Temida 2, 2022.

Ławski, Jarosław. „Theotokos Zygmunta Glogera”. W: «Tyś naszą Hetmanką…». Jasnogórskie drogi do niepodległości, red. Agnieszka Czajkowska i Ewelina Mika, 211–229. Częstochowa: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza, 2020.

Ławski, Jarosław. „Zygmunt Gloger: prowincja jako centrum świata”. Bibliotekarz Podlaski 16, nr 2 (2015): 25–39.

Ławski, Jarosław. „Zygmunt Gloger wobec Rosji. Nieprzenikliwość”. W: Pogranicze, czyli polskość. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Romanowskiemu, red. Agnieszka Biedrzycka, Paweł Bukowiec i Iwona Węgrzyn, 549–566. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022.

Litwinowicz-Droździel, Małgorzata. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2000.

Narušienė, Vaiva. Józef Albin Herbaczewski. Pisarz polsko-litewski. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 2007.

Niemojewski, Marcin. „«Historja Litwy pokrótce opowiedziana» Bolesława Limanowskiego – późny głos pozytywizmu warszawskiego w kwestii litewskiej”. W: Pozytywiści warszawscy. «Przegląd Tygodniowy» 1866–1876. Seria II: Świat, Europa, Polska, red. Anna Janicka, 357–375. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2020.

Nowowiejski, Bogusław, i Beata Kuryłowicz, red. Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej. Cz. 2. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2020.

Oakeshott, Michael. „Zmiana historyczna”. W: Szkice o historii, stowarzyszeniu cywilnym i polityce, tłum. Stanisław Stecko, posł. Paweł Nowak, 195–220. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023.

Obsulewicz, Beata. „Zygmunt Gloger i Litwa”. W: Funkcjonowanie języków i literatur na Litwie. Litewsko-polskie związki naukowe i kulturowe, red. Mirosław Dawlewicz, Irena Fedorowicz i Algis Kalėda, 17–30. Wilno: Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego, 2014.

Okoniowa, Joanna Maria, i Jan Okoń. „Zygmunt Gloger jako słownikarz (wprowadzenie do edycji «Dopełnień» do «Słownika gwary tykocińskiej»)”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 71–94. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Ostrowski, Jerzy, Jacek Pasławski i Lucyna Szaniawska, red. Eugeniusz Romer – geograf i kartograf trzech epok. Materiały Sesji Naukowej, Warszawa, 16 kwietnia 2004. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004.

Radyszewski, Rostysław. „Pograniczny składnik dzieł Zygmunta Glogera: ukraińska recepcja”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 337–350. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Rok Glogerowski. Materiały z sesji popularnonaukowej, Białystok 10 listopada 1985 roku. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986.

Siedlecki, Michał. „Czytelnictwo, prasa, biblioteki we wczesnych pismach Glogera do 1876 roku”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 335–348. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Siwicka, Dorota. Mapy romantyków. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2018.

Suchodolski, Patryk. „Postęp a konserwatyzm. «Kwestia włościańska» w ujęciu Zygmunta Glogera i Gustawa Manteuffla”. Bibliotekarz Podlaski 51, nr 2 (2021): 243–258. https://doi.org/ 10.36770/bp.609.

Suchodolski, Patryk. „Tradycja, historia, postęp – Zygmunt Gloger wobec historiozofii Aleksandra Świętochowskiego”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera. Studia, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 247–258. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Woźniewska-Działak, Magdalena. „Pytania o rację bytu narodowego. Wokół «Ojczyzny ze stanowiska chrześcijańskiego» Zygmunta Glogera”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 83–92. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Zieliński, Jan. „Kto był tak niesamowicie inteligentny”. Zeszyty Literackie, nr 3 (2008): 149–155.

„Zygmunt Gloger i jego twórczość”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 3–161.