Faza kryzysu i wątpliwości. Zygmunt Gloger wobec kwestii litewskiej (1905–1910)

Jarosław Ławski

doi:10.18290/rh25731.2

Published : 2025-04-02

Vol. 73 No. 1 (2025)

The Phase of Crisis and Doubts. Zygmunt Gloger towards the Lithuanian Question (1905–1910)

Jarosław Ławski

https://orcid.org/0000-0002-1167-5041

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25731.2

Abstract

The article is devoted to the attitude to the ethnic emancipation of Lithuanians in the writings of Zygmunt Gloger (1845–1910), a Polish publicist, writer, historian, archaeologist, and folklorist. Until 1904, he was interested in the Lithuanian national movement, but he did not expose the topic. He took the position that the former Polish-Lithuanian Commonwealth existed neutrally within the pre-partition borders as a community of a conquered but not enslaved nation. He understood the concept of the nation politically, in Jagiellonian terms. The revolution of 1905, independence sentiments in Polish lands, the radicalism of the Lithuanian, anti-Polish newspaper “Vilniaus Zhinios,” the convening of the Grand Sejm of Vilnius by Lithuanians in 1905 – all this caused him to become involved in the dispute over the identity of the inhabitants of the Grand Duchy of Lithuania. Gloger did not deny the “ethnographic” Lithuanians the right to an independent path of cultural development, but he counted on their remaining in the community of the future republic, which would more effectively resist Russia and Germany. He conducted his polemics in a balanced way, using the rhetoric of persuasion and patience.

Keywords:

Polish-Lithuanian Commonwealth, Grand Duchy of Lithuania, Crown, Zygmunt Gloger, Lithuanian Issue

Details

References

Statistics

Authors

Download files

pdf (Język Polski)

Altmetric indicators

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Album etnograficzne Zygmunta Glogera. Warszawa: Nakładem autora, 1904.

Babicz, Józef, i Anna Kutrzeba-Pojnarowa, red. Zygmunt Gloger – badacz przeszłości ziemi ojczystej. Warszawa: PWN, 1979.

Bajko, Marcin. „Bardziej polski niż sami Polacy. O młodopolskiej twórczości Józefa Albina Herbaczewskiego”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria I: Dwujęzyczni pisarze, red. Andrzej Baranow i Jarosław Ławski, 225–234. Białystok–Vilnius: Wydawnictwo Prymat, 2017.

Buchowski, Krzysztof. Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2006.

Dawlewicz, Mirosław, Irena Fedorowicz i Algis Kalėda, red. Funkcjonowanie języków i literatur na Litwie. Litewsko-polskie związki naukowe i kulturowe. Wilno: Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego, 2014.

Dopart, Bogusław. „Zygmunta Glogera «Rok polski w życiu, tradycji i pieśni»”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 53–66. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Fedorowicz, Irena. „Nieznane konteksty korespondencji Józefa Albina Herbaczewskiego i Julii Wichert-Kajruksztisowej”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria I: Dwujęzyczni pisarze, red. Andrzej Baranow i Jarosław Ławski, 235–253. Białystok–Vilnius: Wydawnictwo Prymat, 2017.

Gloger, Zygmunt. Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1900.

Gloger, Zygmunt. „Granica”. W: Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 2, wstęp Julian Krzyżanowski, 209–210. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1985.

Gloger, Zygmunt. „Klęska drożyzny”. W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 349. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. Kwestya litewska w prasie polskiej.Warszawa: b.w., 1905.

Gloger, Zygmunt. „Litera nocet, litera docet”. W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 332. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „Odprawa”. Gazeta Warszawska, nr 208 (1897): 2–3.

Gloger, Zygmunt. „O uzasadnienie historyczne”. Dziennik Wileński, nr 159 (1907): 1–2.

Gloger, Zygmunt. Pisma rozproszone. T. 1–3, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2014–2016.

Gloger, Zygmunt. Pisma rozproszone. Seria II. T. 1–7, red. Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2020–2022.

Gloger, Zygmunt. „Polska i Litwa”. Tygodnik Ilustrowany, nr 30 (1905). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 451. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „Rolnictwo Polaków i Rosjan. Przyczynek do kwestii agrarnej”. Gazeta Polska, nr 158 (1906): 1.

Gloger, Zygmunt. „Sen”. Dziennik Wileński, nr 4 (1904). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 1125. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Gloger, Zygmunt. „W obronie prawdy”. Kurier Warszawski, nr 126 (1907): 3.

Gloger, Zygmunt. „W sprawie rolnej”. Kurier Warszawski, nr 203 (1906): 1.

Gloger, Zygmunt. „Z przeszłości litewskiej”. Kurier Litewski, nr 60 (1905). W: Pisma rozproszone, t. 3: 1890–1910, red. Jarosław Ławski i Jan Leończuk, 1099–1100. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Glogier [Gloger], Zygmunt. Kwestja litewska. Petersburg: b.w., 1905.

Herbaczewski, Józef Albin. Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej. Kraków: b.w., 1905.

Janicka, Anna. Inna Europa. Studia o publicystyce „Przeglądu Tygodniowego” (1866–1876). Kraków: Collegium Columbinum, 2023.

Janicka, Anna. Tradycja i zmiana. Literackie modele dziewiętnastowieczności: pozytywizm i „obrzeża”. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2015.

Komorowska, Teresa. Zygmunt Gloger. Opowieść biograficzna. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1993.

Koneczny, Feliks. Recenzja Kwestia litewska w prasie polskiej. Świat Słowiański 2, nr 21 (1906): 225.

Kowal, Jolanta. „Zygmunt Gloger wobec sporów o emancypację Litwinów na łamach prasy polskiej”. W: Pisma rozproszone. Seria II, t. 5: Kwestia litewska w prasie polskiej. Polemiki i inne pisma, red. Elżbieta Bogdanowicz, Paweł Wojciechowski i Jolanta Kowal, wstęp Jolanta Kowal i Jarosław Ławski, oprac. tekstów i komentarze Łukasz Zabielski, 48. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2021.

Kowalczuk, Urszula. „«Mapografia» Zygmunta Glogera. Kilka uwag o «Geografii historycznej ziem dawnej Polski»”. Bibliotekarz Podlaski, nr 1 (2017): 29–50.

Ławski, Jarosław. „Inna tragiczność: «Z życia dworu wiejskiego» Zygmunta Glogera”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 51–71.

Ławski, Jarosław. „Liberalna utopia. «Głos ze wsi w kwestii żydowskiej» Zygmunta Glogera”. W: Żydzi wschodniej Polski. Seria V: W kręgu judaizmu, red. Jarosław Ławski i Iwona Elżbieta Rusek, 129–146. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2007.

Ławski, Jarosław. „«…od najmłodszych lat pamiętam książki jego autorstwa w domowej biblioteczce…» Rozmowa z Lilianą Gloger”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 141–148.

Ławski, Jarosław. „«Pan Tadeusz» z Onikszt? «Pan Tadeusz» z Jeżewa?” W: Literatura i żywioły, red. Lucyna Nawarecka i Maria Janoszka, 120–131. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2021.

Ławski, Jarosław. „Pozytywista wobec rewolucji. Zygmunt Gloger i wydarzenia 1905 roku”. W: O wolność i sprawiedliwość. Chrześcijańska Europa między wiarą i rewolucją, red. Urszula Cierniak, Norbert Morawiec i Alicja Bańczyk, 149–164. Częstochowa: Instytut Filologii Obcych Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza, 2018.

Ławski, Jarosław. „Projekcje Rzeczypospolitej: «kwestia litewska» w publicystyce Zygmunta Glogera z lat 1867–1904”. W: Zagadnienia bilingwizmu. Seria II: Rodzina Miłoszów i rody pogranicza polsko-litewskiego. Studia, red. Andrzej Baranow, Jarosław Ławski i Anna Romanik, 405–428. Białystok–Vilnius: Temida 2, 2022.

Ławski, Jarosław. „Theotokos Zygmunta Glogera”. W: «Tyś naszą Hetmanką…». Jasnogórskie drogi do niepodległości, red. Agnieszka Czajkowska i Ewelina Mika, 211–229. Częstochowa: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im. Jana Długosza, 2020.

Ławski, Jarosław. „Zygmunt Gloger: prowincja jako centrum świata”. Bibliotekarz Podlaski 16, nr 2 (2015): 25–39.

Ławski, Jarosław. „Zygmunt Gloger wobec Rosji. Nieprzenikliwość”. W: Pogranicze, czyli polskość. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Andrzejowi Romanowskiemu, red. Agnieszka Biedrzycka, Paweł Bukowiec i Iwona Węgrzyn, 549–566. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022.

Litwinowicz-Droździel, Małgorzata. O starożytnościach litewskich. Mitologizacja historii w XIX-wiecznym piśmiennictwie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych Universitas, 2000.

Narušienė, Vaiva. Józef Albin Herbaczewski. Pisarz polsko-litewski. Kraków: Wydawnictwo Universitas, 2007.

Niemojewski, Marcin. „«Historja Litwy pokrótce opowiedziana» Bolesława Limanowskiego – późny głos pozytywizmu warszawskiego w kwestii litewskiej”. W: Pozytywiści warszawscy. «Przegląd Tygodniowy» 1866–1876. Seria II: Świat, Europa, Polska, red. Anna Janicka, 357–375. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2020.

Nowowiejski, Bogusław, i Beata Kuryłowicz, red. Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej. Cz. 2. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2020.

Oakeshott, Michael. „Zmiana historyczna”. W: Szkice o historii, stowarzyszeniu cywilnym i polityce, tłum. Stanisław Stecko, posł. Paweł Nowak, 195–220. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2023.

Obsulewicz, Beata. „Zygmunt Gloger i Litwa”. W: Funkcjonowanie języków i literatur na Litwie. Litewsko-polskie związki naukowe i kulturowe, red. Mirosław Dawlewicz, Irena Fedorowicz i Algis Kalėda, 17–30. Wilno: Wydawnictwo Uniwersytetu Wileńskiego, 2014.

Okoniowa, Joanna Maria, i Jan Okoń. „Zygmunt Gloger jako słownikarz (wprowadzenie do edycji «Dopełnień» do «Słownika gwary tykocińskiej»)”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 71–94. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Ostrowski, Jerzy, Jacek Pasławski i Lucyna Szaniawska, red. Eugeniusz Romer – geograf i kartograf trzech epok. Materiały Sesji Naukowej, Warszawa, 16 kwietnia 2004. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2004.

Radyszewski, Rostysław. „Pograniczny składnik dzieł Zygmunta Glogera: ukraińska recepcja”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 337–350. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Rok Glogerowski. Materiały z sesji popularnonaukowej, Białystok 10 listopada 1985 roku. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986.

Siedlecki, Michał. „Czytelnictwo, prasa, biblioteki we wczesnych pismach Glogera do 1876 roku”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 335–348. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Siwicka, Dorota. Mapy romantyków. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2018.

Suchodolski, Patryk. „Postęp a konserwatyzm. «Kwestia włościańska» w ujęciu Zygmunta Glogera i Gustawa Manteuffla”. Bibliotekarz Podlaski 51, nr 2 (2021): 243–258. https://doi.org/ 10.36770/bp.609.

Suchodolski, Patryk. „Tradycja, historia, postęp – Zygmunt Gloger wobec historiozofii Aleksandra Świętochowskiego”. W: Naukowe i literackie światy Zygmunta Glogera. Studia, red. Jarosław Ławski, Patryk Suchodolski i Łukasz Zabielski, 247–258. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2022.

Woźniewska-Działak, Magdalena. „Pytania o rację bytu narodowego. Wokół «Ojczyzny ze stanowiska chrześcijańskiego» Zygmunta Glogera”. W: Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, red. Jan Leończuk, Jarosław Ławski i Łukasz Zabielski, 83–92. Białystok: Wydawnictwo Prymat, 2016.

Zieliński, Jan. „Kto był tak niesamowicie inteligentny”. Zeszyty Literackie, nr 3 (2008): 149–155.

„Zygmunt Gloger i jego twórczość”. Bibliotekarz Podlaski 34, nr 1 (2017): 3–161.