Politicus vates – kreacja podmiotu wieszczącego w wybranych staropolskich przepowiedniach elekcyjnych

Grzegorz Trościński

doi:10.18290/rh23711.5

Data publikacji : 2023-08-01

Tom 71 Nr 1 (2023)

Politicus vates – kreacja podmiotu wieszczącego w wybranych staropolskich przepowiedniach elekcyjnych

Grzegorz Trościński

https://orcid.org/0000-0002-8873-3393

DOI: https://doi.org/10.18290/rh23711.5

Abstrakt

Tematem artykułu jest omówienie kategorii podmiotu wieszczącego w wybranych przepowiedniach elekcyjnych oraz wprowadzenie terminu politicus vates do opisu staropolskiej okolicznościowej poezji politycznej. Na wybór stylizacji profetycznej w tej poezji wpłynęła niezwykła popularność konwencji prorockiej i wieszczej, wypracowane w jej obrębie komunikacyjne schematy, rodzaj retoryczny – genus propheticum – wykorzystywany w kaznodziejstwie kościelnym oraz autorytet prorockich ksiąg biblijnych, wizyjnych tekstów chrześcijańskich i antycznych modeli apollińskich, sybillińskich i kasandrycznych. Omówione zostały teksty elekcyjnych przepowiedni powstałych w okresie bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego. Duża grupa utworów stanowi późniejszą recepcję proroctwa Jerzego Joachima Retyka i opiera się na przepowiedni o różnobarwności przyszłego monarchy (diversicolor). Mianem politicus vates (polityczny wieszcz) został określony twórca przepowiedni i wykreowany przez niego podmiot wieszczący przyszłość, interpretator proroctwa i jego adaptator do określonej sytuacji politycznej. Interpretacji poddane zostały teksty, w których dokonana została stylizacja na proroctwo. Omówione zostały modele profetyczne i ich funkcja perswazyjna. Pokazano również komunikacyjny aspekt gry z odbiorcą, kiedy podniosły ton proroctwa zastosowany został w celu politycznej agitacji.

Słowa kluczowe:

genus propheticum, politicus vates, proroctwo, profecja, przepowiednia elekcyjna, okolicznościowa poezja polityczna, modele profetyczne

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Bibliografia

Borowski, Andrzej. „Pius vates”. Tematy i Konteksty, nr 4 (9), 2014, ss. 22-31.

Buchwald-Pelcowa, Paulina. Satyra czasów saskich. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1969.

„Cassandra europejska przez biedę całoroczną odprawować się mającą na miesiące złożona na rok Pański 1735”. Pamiętnik Sandomierski, t. 1, 1829, ss. 43-45, t. 1, 1830, ss. 223-234.

Choptiany, Michał. „Tradycja rękopiśmienna przepowiedni elekcyjnej Jerzego Joachima Retyka. Analiza przekazów i edycja”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 60, 2016, ss. 155-213 .

Choptiany, Michał. „Ultra prognosticare me sidera non permittunt. O okolicznościach powstania przepowiedni elekcyjnej Jerzego Joachima Retyka”. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, nr 4, 2016, ss. 85-110 .

Grochowski, Piotr. „Nastroje społeczno-religijne pierwszej połowy XVII wieku w świetle pieśni nowiniarskich”. Napis, Seria XII, 2006, ss. 21-33.

Grochowski, Piotr. „Staropolskie pieśni nowiniarskie”. Pamiętnik Literacki, z. 3, 2008, ss. 105-123.

Herman, Stefan. Żywa postać Rzeczypospolitej. Studium z literatury staropolskiej XVI i pierwszej połowy XVII wieku. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze, 1985.

Klubiński, Andrzej. „Diversi color – kariera przepowiedni elekcyjnej (1697-1764)”. Barok. Historia – Literatura – Sztuka, t. 5, nr 1, 1998, ss. 225-233.

Klubiński, Andrzej. „Przepowiednia o sukcesji królów polskich”, www.wilanow-palac.pl/przepo wiednia_o_sukcesji_krolow_polskich.html. Dostęp 6.01.2022.

Kociszewska, Ewa, „Vaticinium de coniunctione Liliorum cum Aquila. Przepowiednia z Prognosticatio…” Johanna Lichtenbergera i jej interpretacja dla Henryka Walezego (1575)”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce, t. 54, 2010, ss. 161-177.

Korolko, Mirosław. „Między retoryką a teologią. O kunszcie estetycznym staropolskich kazań (rekonesans)”. Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. Maria Jasińska-Wojtkowska i Krzysztof Dybciak, Towarzystwo Naukowe KUL,1993, ss. 41-71.

Korolko, Mirosław. O prozie „Kazań sejmowych” Piotra Skargi. Instytut Wydawniczy PAX, 1971.

Korolko, Mirosław. „Rola retoryki klasycznej w interpretacji Biblii na przykładzie literatury kaznodziejskiej w Polsce XVI w.”. Biblia a literatura, red. Stefan Sawicki i Jan Gotfryd, Towarzystwo Naukowe KUL, 1986, ss. 153-168.

Korolko, Mirosław. „Uwagi o genologii kazania politycznego w Polsce w XVI w.”. Kultura i literatura dawnej Polski. Studia. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, ss. 149-172.

Kotarski, Edmund. „Poezja okolicznościowa i tradycja retoryczna”. Sarmackie Theatrum, t. 2, Idee i rzeczywistość, red. Renarda Ocieczek i Maria Barłowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2001, ss. 101-124 .

Kotarski, Edmund. „Publicystyka”. Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze – Renesans – Barok), red. Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska i Elżbieta Sarnowska-Temeriusz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990.

Kotarski, Edmund. „Staropolska publicystyka polityczna. Rekonesans”. Edmund Kotarski. Dziedzictwo i tradycja. Szkice o literaturze staropolskiej. Wydawnictwo Morskie, 1990, ss. 119-219.

Kroczak, Jerzy. „Jeśli mię wieźdźba prawdziwa uwodzi…”. Prognostyki i znaki cudowne w polskiej literaturze barokowej. Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2006.

Krzywy, Roman. Poezja staropolska wobec genologii retorycznej. Wprowadzenie do problematyki. Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2014.

Kwiatkiewicz, Jan. Suplement rocznych dziejów kościelnych, 1706. Kopia: 87.246.207.98/dlibra/ docmetadata?id=17527&from=pubindex&dirids=7&lp=459. Dostęp 12.01.2023.

Lubomirski, Stanisław. Herakliusz. Poezje zebrane, wyd. Adam Karpiński, Adverbia moralia, oprac. Mieczysław Mejor, t. 1: Teksty, Wydawnictwo Naukowe „Semper”, 1995.

Mongrillon, M. de. Pamiętnik sekretarza ambasady francuskiej w Polsce pod koniec panowania Jana III oraz w okresie bezkrólewia i wolnej elekcji po jego zgonie (1694-1698). Tłum. wstęp i oprac. Łucja Częścik. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982.

Niedziela, Rafał. „Walka o tron polski po śmierci Jana III Sobieskiego w świetle literatury politycznej”. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica, z. 3, 2001, ss. 33-46.

Nieznanowski, Stefan. „Posłowie”. Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy. Oprac. Stefan Nieznanowski. Instytut Wydawniczy PAX, 1980.

Nowak-Dłużewski, Juliusz. Bibliografia staropolskiej okolicznościowej poezji politycznej XVI-XVIII w. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1964.

Nowak-Dłużewski, Juliusz. „Formy religijne staropolskiej poezji politycznej”. Juliusz Nowak-Dłużewski. Z historii polskiej literatury i kultury. Instytut Wydawniczy PAX, 1967, ss. 167-181.

Poezja Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego. Oprac. Juliusz Nowak-Dłużewski. Zakład im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1953.

Reeves, Marjorie. „Some Popular Prophecies from the Fourteenth to the Seventeenth Centuries”. Popular Belief and Practice, red. G.J. Cuming i Derek Baker, Cambridge University Press, 1972, ss. 107-134.

Staropolskie przepowiednie i mirabilia. Oprac. Jerzy Kroczak. Oficyna Wydawnicza ATUT, 2007.

Trembecki, Jakub T. Wirydarz poetycki. Oprac. Aleksander Brückner. Towarzystwo dla Popierania Nauki Polskiej, 1910-1911.

Trościński, Grzegorz. Okolicznościowa poezja polityczna okresu bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2019.

Trościński, Grzegorz. „Za łaską osobliwą Pana Boga Ojczyzna jeszcze żyje. Krytyka Augusta II Sasa w okolicznościowej poezji politycznej z okresu przedostatniego bezkrólewia”. Przestrzeń chrześcijańska w kulturze polskiej. Polska i Puławy na głównym szlaku duchowych dziejów, red. Tomisław Giergiel, Powiat Puławski, 2017, ss. 85-114.