Konfederacja warszawska w trzech bezkrólewiach poprzedzających rządy kolejnych monarchów z dynastii Wazów w Rzeczypospolitej

Tomasz Kempa

doi:10.18290/rh237102s.2

Data publikacji : 2024-02-20

Tom 71 Nr 2sp (2023)

Konfederacja warszawska w trzech bezkrólewiach poprzedzających rządy kolejnych monarchów z dynastii Wazów w Rzeczypospolitej

Tomasz Kempa

https://orcid.org/0000-0002-9990-2412

DOI: https://doi.org/10.18290/rh237102s.2

Abstrakt

Przyjęty podczas bezkrólewia w 1573 r. akt konfederacji warszawskiej gwarantował swobodę wyznania wszystkim chrześcijanom (szlachcie i przynajmniej mieszczanom miast królewskich) w Rzeczypospolitej. Oznaczało to równą pozycję prawną katolików, prawosławnych oraz protestantów różnych wyznań, łącznie z odrzucającymi dogmat o Świętej Trójcy braćmi polskimi. Z tego powodu akt ten był od początku kontestowany przez biskupów katolickich w Rzeczypospolitej i zwalczany przez papiestwo. Akt konfederacji zawierał tylko ogólne sformułowania i dlatego, jak się okazało, nie stanowił skutecznej ochrony niekatolików przed skierowanymi przeciw nim tumultami, których nasilenie przypadło na ostatnie kilkanaście lat XVI wieku. Niekatolicy starali się zatem o uchwalenie ustaw, które precyzowałyby sposób karania sprawców takich ataków z powodów wyznaniowych, a także szczegółowo przedstawiały prawa różnowierców. Opór przeciwko takim konkretnym rozwiązaniom prawnym po stronie katolickiej okazał się duży. Dlatego niekatolicy, a zwłaszcza protestanci, mobilizowali się do walki sejmowej w okresie bezkrólewi, w czasie których – jak się wydawało – łatwiej było wprowadzić nowe rozwiązania prawne. Z tego powodu zasadne jest porównanie trzech kolejnych bezkrólewi (1586/87, 1632/33, 1648/49) w kontekście walki różnowierców o potwierdzenie konfederacji warszawskiej. Porównanie to wyraźnie pokazuje coraz słabszą realną pozycję niekatolików w Rzeczypospolitej, mimo formalnego potwierdzania aktu konfederacji, w pierwotnej, ogólnikowej wersji. W dwóch ostatnich bezkrólewiach jednocześnie uchwalano przy tym między innymi zakaz budowy nowych zborów w miastach królewskich, a także próbowano wykluczyć braci polskich spod ochrony, jaką zapewniała konfederacja. W przeciwieństwie do bezkrólewia z 1587 r., w czasie dwóch kolejnych bezkrólewi nie było już katolików, którzy podczas obrad sejmowych wspieraliby niekatolików w ich postulatach.

Słowa kluczowe:

konfederacja warszawska, tolerancja religijna, kontrreformacja, bezkrólewia, Wazowie

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Augustyniak, Urszula. „Jeszcze raz w sprawie tumultu wileńskiego 1639 i jego następstwach”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 50 (2006): 169-189.

Bendza, Marian. „Władysław IV a Kościół prawosławny (1632-1648)”. Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej 20, nr 2 (1978): 27-77.

Bidlo, Jaroslav. Jednota bratrská v prvním vyhnanství. T. 4: (1587-1595). Praha: Kral. České společnosti nauk, 1932.

Budka, Włodzimierz. „Kto podpisał Konfederację Warszawską 1573 r.?”. Reformacja w Polsce 1 (1921): 314-319.

Cieślak, Stanisław. „Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej oraz życie religijne króla Stefana Batorego”. W Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki, red. Danuta Quirini-Popławska, 83-109. Kraków: Wydawnictwo Ignatianum, 2012.

Cygan, Jerzy. „Valerian Magni und die Frage der Verständigung mit der Orthodoxen Kirche unter Ladislaus IV. Wasa in den Jahren 1633/34”. Collectanea Franciscana 51 (1981): 333-368.

Cygan, Jerzy. Valerianus Magni (1586-1661): „Vita prima”, operum recensio et bibliographia. Romae: Institutum Historicum Capuccinum, 1989.

Cygan, Jerzy. „Walerian Magni a «Colloquium charitativum» w roku 1645 w Toruniu”. Studia Podlaskie 9, nr 2 (1994): 183-199.

Cygan, Jerzy. „Walerian Magni a sprawa pokojowego współistnienia prawosławnych i unitów za Władysława IV Wazy”. Studia Podlaskie 9, nr 1 (1994): 107-117.

Ćwikła, Leszek. Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344–1795. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006.

Dzięgielewski, Jan. O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986.

Golubev, Stefan T. Kiyevskiy mitropolit Pëtr Mogila i yego spodvizhniki. T. 2. Kiyev: tipografіya G. T. Korchak-Novitskago, 1898 [Голубев, Стефан Т. Киевский митрополит Пётр Могила и его сподвижники. T. 2. Киев: типографія Г. Т. Корчак-Новицкаго, 1898].

Grzybowski, Stanisław. Henryk Walezy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985.

Jarmiński, Leszek. Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1992.

Karabowicz, Anna. „Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej za Stefana Batorego (1576-1586) w świetle prawodawstwa sejmowego i królewskiego”. W Cuius regio, eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, Lublin, wrzesień 2006 r., red. Grzegorz Górski, Leszek Ćwikła i Marzena Lipska. T. 2, 69-83. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008.

Kempa, Tomasz. „Die Warschauer Konföderation von 1573”. W Religiöse Erinnerungsorte in Ostmitteleuropa. Konstitution und Konkurrenz im nationen- und epochenübergreifenden Zugriff, red. Joachim Bahlcke, Stefan Rohdewald i Thomas Wünsch, 883-896. Berlin: De Gruyter Akademie Forschung, 2013.

Kempa, Tomasz. Konflikty wyznaniowe w Wilnie od początku reformacji do końca XVII wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2016.

Kempa, Tomasz. „Poselstwo Rzeczypospolitej do Francji po Henryka Walezego: kwestia litewska oraz problem wyznaniowy”. W Kontakty, tradycje i stosunki polsko-francuskie od XVI do początków XX wieku. Zbiór studiów, red. Joanna Orzeł i Mariusz Mróz, 10-43. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012.

Kempa, Tomasz. „Prawosławie oraz unia w Polsce i na Litwie: sytuacja prawna, polityka władców i rola świeckich”. W Między Wschodem a Zachodem. Prawosławie i unia, red. Marzanna Kuczyńska, 17-55 (Seria: Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą, t. XI). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.

Kempa, Tomasz. „Prawosławni a synod protestancki w Toruniu w 1595 roku”. Zapiski Historyczne 58, nr 1 (1997): 39-52.

Kempa, Tomasz. „Tolerancja i nietolerancja religijna w Wilnie oraz innych miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVII wieku. Stan badań i postulaty”. W Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. Piotr Łozowski i Radosław Poniat, 575-592. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2022.

Kempa, Tomasz. „Trybunał litewski w obronie wolności wyznaniowej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku”. Zapiski Historyczne 76, nr 2 (2011): 29-50.

Kempa, Tomasz. Wobec kontrreformacji. Protestanci i prawosławni w obronie swobód wyznaniowych w Rzeczypospolitej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2007.

Kempa, Tomasz. „Współpraca polityczna Krzysztofa II Radziwiłła z przedstawicielami prawosławia w przededniu i w czasie bezkrólewia 1632 roku” [w druku].

Kłoda, Kazimierz. „Sprawa ariańska w czasie bezkrólewia 1648 roku”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 22 (1977): 177-195.

Korolko, Mirosław. Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573-1658. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1974.

Korolko, Mirosław. „Spory i polemiki wokół konfederacji warszawskiej w latach 1576-1609”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 19 (1974): 79-102.

Kumor, Bolesław. „Synod piotrkowski w roku 1577”. W Historia Kościoła w Polsce, red. Bolesław Kumor i Zdzisław Obertyński. T. 1, cz. 2, 174-179. Poznań–Warszawa: Wydawnictwo Pallottinum, 1974.

Kupisz, Dariusz. Zbigniew Gorajski (1596-1655). Studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2000.

Lepszy, Kazimierz. „Walka sejmowa o konfederację warszawską w roku 1587”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 4 (1959): 113-114.

Litak, Stanisław. Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1994.

Lulewicz, Henryk. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588. Warszawa: Neriton, 2002.

Łukaszewicz, Józef. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie. T. 1. Poznań: Nowa Księgarnia, 1842.

Maciuszko, Janusz. Konfederacja warszawska 1573 roku. Geneza, pierwsze lata obowiązywania. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna, 1984.

Mironowicz, Antoni. „The Activities of the Patriarch Teofanes III in the Polish-Lithuanian Commonwealth”. W The Orthodox Church in the Balkans and Poland. Connections and Common Tradition, red. Antoni Mironowicz, Urszula Pawluczuk i Wojciech Walczak, 77-85. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007.

Ochman, Jerzy. Polemiki Waleriana Magniego (1586-1661). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1978.

Ochmann, Stefania. Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1985.

Pawiński, Adolf. „Synod piotrkowski 1577 r.”. W Źródła dziejowe. T. 4: Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575-1577. Listy, uniwersały, instrukcje, I-XXXVII. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1877.

Pieńkowska, Anna. Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. Pułtusk: Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 2010.

Pieńkowski, Maciej A. Trudna droga do władzy. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2021.

Piszcz, Edmund. Colloquium charitativum w Toruniu A. D. 1645. Geneza i przebieg. Toruń: Wydawnictwo Konserwatora Diecezjalnego, 1995.

Ptaszycki, Stanisław. „Konfederacja warszawska w trzecim Statucie Litewskim”. W Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400. rocznicy wydania I Statutu Litewskiego, red. Stefan Ehrenkreutz, 185-213. Wilno: Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1935.

Salmonowicz, Stanisław. „Geneza i treść uchwał Konfederacji Warszawskiej”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 19 (1974): 7-30.

Serwański, Maciej. Henryk III Walezy w Polsce. Stosunki polsko-francuskie w latach 1566-1576. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1976.

Sławiński, Wojciech. „Projekty politycznej współpracy protestancko-prawosławnej i unii religijnej obu wyznań w świetle obrad toruńskiego synodu generalnego 1595 roku i późniejszych planów braci czeskich”. W Między Zachodem a Wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, red. Jacek Staszewski, Krzysztof Mikulski i Jarosław Dumanowski, 348-364. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2002.

Sobieski, Wacław. Nienawiść wyznaniowa tłumów za rządów Zygmunta III. Warszawa: Grafika, 2012.

Sousedik, Stanislav. Walerian Magni 1586-1661. Próba odnowienia filozofii chrześcijańskiej XVII wieku. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN,1991.

Sułowska, Zofia. „Działalność nuncjusza Viscontiego w Polsce (1630-1635)”. Roczniki Humanistyczne 9, nr 4 (1961): 31-99.

Tazbir, Janusz. Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku. Warszawa: Iskry, 2009.

Tazbir, Janusz. „Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1 (1956): 165-207.

Tyszkowski, Kazimierz. Polska polityka kościelna w Inflantach 1681-1621. Gdynia: Instytut Bałtycki, 1939.

Wisner, Henryk. „«Aby się… nowokrzczeństwo nie szerzyło». Katolicy – dysydenci – arianie w dobie bezkrólewi 1632 i 1648”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 24 (1979): 100-108.

Wisner, Henryk. Janusz Radziwiłł (1612-1655), wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Warszawa: Wydawnictwo MADA, 2000.

Wisner, Henryk. „Likwidacja zboru ewangelickiego w Wilnie (1639-1646)”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 37 (1993): 89-102.

Wisner, Henryk. Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 1982.

Wołoszyn, Jacek W. Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648-1696. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2003.

Zwolski, Bogumił. Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639-41 („Biblioteczka wileńska”, t. 7). Wilno: Wydawnictwo Magistratu miasta Wilna, 1936.

Zhukovich, Platon N. Seymovaya bor’ba pravoslavnogo zapadnorusskogo dvoryanstva s tserkovnoy uniyey (do 1609 g.). Sankt-Peterburg: Tipografіya Glavnago Upravlenіya Udelov, 1901 [Жукович, Платон Н. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (до 1609 г.). Санктъ-Петербургъ: Типографія Главнаго Управленія Уделов, 1901].