Antyklasycyzm – poetyka i estetyka późnego renesansu poza paradygmatem klasycznym (rekonesans)

Barbara Niebelska-Rajca

doi:10.18290/rh25731.6s

Data publikacji : 2025-11-21

Tom 73 Nr 1 Zeszyt specjalny (2025)

Antyklasycyzm – poetyka i estetyka późnego renesansu poza paradygmatem klasycznym (rekonesans)

Barbara Niebelska-Rajca

https://orcid.org/0000-0003-0525-4547

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25731.6s

Abstrakt

Artykuł jest próbą uporządkowania nieklasycznych wątków poetyki i myśli estetycznej późnego renesansu. Zainspirowany został ustaleniami Władysława Tatarkiewicza z Historii estetyki nowożytnej (1967) oraz monografią A Companion to Anticlassicisms in the Cinquecento (2023). W dyskursach teoretycznych późnego renesansu wskazuje przykłady antyklasycznych poglądów wyrażanych explicite (antyimitacyjne głosy G. Cinzia, L. Salviatiego, G. P. Lomazza, antymimetyczna i antyarystotelesowska poetyka F. Patriziego), przeciwieństw klasycyzmu implikowanych w przetworzeniach pojęć z Poetyki Arystotelesa (T. Tasso, M. K. Sarbiewski) oraz koncepcji polemicznych wobec doktryn antyku i wprowadzających nieklasyczne kategorie (F. Patrizi, J. Mazzoni, G. Comanini).

Artykuł podkreśla rolę, jaką w formowaniu się tendencji nieklasycznych odegrały debaty krytycznoliterackie, dotyczące Orlando furioso Ariosta i Komedii Dantego oraz reinterpretacje Arystotelesowskich kategorii mimesis, eikos, thaumaston. Do nieklasycznych tendencji należy zaliczyć: nobilitację fantazji, interpretację fikcji w kategoriach sofistycznego oszustwa, odczytanie mimetyzmu jako „imitacji fantastycznej” (J. Mazzoni, G. Comanini), estetykę maraviglia (F. Patrizi).

Autorka postuluje ścisłe rozróżnienie między nieklasycznymi elementami, które manifestują się w modyfikacjach idei klasycznych w wielu teoriach, a antyklasycyzmem sformułowanym. Ten ostatni powinien zawierać trzy postaci opozycji wobec klasycyzmu: (1) krytyczną dyskusję z doktrynami antyku, (2) zakwestionowanie klasycznych reguł sztuki – np. mimesis, imitatio antiquorum, (3) dowartościowanie nowych kategorii estetycznych (tj. maraviglia, terribilità).

Słowa kluczowe:

antyklasycyzm, klasycyzm renesansowy, poetyka późnego renesansu, estetyka późnego renesansu, mimesis, imitatio

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Barthes, Roland. „Arcimboldo lub Retor i Magik”, tłum. Iwona Maria Malec. Estetyka i Krytyka, t. 15/16 (2009): 225–239.

Borsellino, Nino. Gli anticlasscisti del Cinquecento. Roma–Bari: Editori Laterza, 1973.

Chevrolet, Teresa. L’idée de fable. Théories de la fiction poétique à la Renaissace. Genève: Librairie Droz, 2007.

Curtius, Ernst Robert. Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tłum. i oprac. Andrzej Borowski. Kraków: Universitas, 1997.

Föcking, Mark, i Susanne A. Friede, Florian Mehltretter, Angela Oster, ed. A Companion to Anticlassicisms in the Cinquecento. Berlin: De Gruyter, 2023.

Fulińska, Agnieszka. Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu. Wrocław: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, 2000.

Giglioni, Guido. „The Matter of the Imagination. The Renaissance Debate over Icastic and Fantastic Imitation”. Camenae, t. 8 (2010): 1–21.

Gostyńska Dorota, Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej, Warszawa: IBL PAN, 1991.

Hathaway, Baxter. The Age of Criticism: The Late Renaissance in Italy. Ithaca, New York: Cornell University Press, 1962.

Janus, Katarzyna. „Probabilitas addenda est. O prawdopodobieństwie w De perfecta poesi Macieja Kazimierza Sarbiewskiego”. Meander, t. 58 (2003): 73–83.

Javich, Daniel. Proclaiming a Classic. The Canonization of „Orlando Furioso”. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1991.

Kostkiewiczowa, Teresa, „Co to jest klasycyzm? Wprowadzenie do (kolejnej) dyskusji”. W: Długie trwanie. Różne oblicza klasycyzmu, red. Roman Dąbrowski, Bogusław Dopart, 7–19. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2011.

Kostkiewiczowa, Teresa. „Klasycyzm – dzieje koncepcji i badań w polskiej nauce o literaturze”. W: Klasycyzm. Estetyka – doktryna literacka – antropologia, red. Katarzyna Meller, 19–55. Warszawa: Wydawnictwo Neriton 2009.

Kwosek, Jacek. Scholastyczne inspiracje poetyki Macieja Kazimierza Sarbiewskiego. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020.

Niebelska-Rajca, Barbara. „O estetyce Jacopo Mazzoniego”. Terminus, t. 20, nr 4 (2018): 523–542.

Niebelska-Rajca, Barbara. Kłopot z wyobraźnia. Pojęcie „phantasia-imaginatio” w teorii twórczości renesansu i baroku. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2018.

Niebelska-Rajca, Barbara. „Prawda i sofistyka. Powrót do kreacjonizmu Macieja Kazimierza Sarbiewskiego”. W: Długie trwanie kultury staropolskiej. Ustanowienia, praktyki, kontynuacje – szkice ofiarowane Profesorowi Markowi Prejsowi, red. Ada Arendt, Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Piotr Morawski, Igor Piotrowski, 65–77. Warszawa: Neriton, 2022.

Ossola, Carlo. Autunno del Rinascimento. „Idea del Tempio” dell’arte nell’ultimo Cinquecento. Firenze: Leo S. Olschki Editore, 2014.

Pigman III, George W. „Versions of Imitation in the Renaissance”, Renaissance Quarterly, t. 33 (1980): 1–32.

Pini, Carolina. Estetica e poetica di Giovanni Battista Gelli. Berlin: De Gruyter, 2023.

Quondam, Amadeo. Rinascimento e Classicismi. Forme e metamorfosi della modernità. Bologna: Il Mulino, 2013.

Russ, Leo. Tragedy as Philosophy in the Reformation World. Oxford: Oxford University Press, 2019.

Scarpati, Claudio. Icastico e fantastico. Iacopo Mazzoni fra Tasso e Marino. W: Claudio Scarpati, Dire la verità al principe. Ricerche sulla letteratura del Rinascimento. Milano: Vita e Pensiero, 1987.

Schearman, John. Manieryzm, tłum. Maria Skibniewska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.

Summers, David. Michelangelo and the Language of Art. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1981.

Tatarkiewicz, Władysław. „Les quatre significations du mot «classique»”. Revue Internationale de Philosophie, t. 12, nr 43 (1958): 5–22.

Tatarkiewicz, Władysław. „Pierwszy Polak w dziejach estetyki”. Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej. Seria A: Historia Nauk Społecznych, z. 12 (1968): 175–183.

Tatarkiewicz, Władysław. „Pierwszy wyłom w klasycznej teorii sztuki – manieryzm”. Życie i Myśl, t. 6 (1967): 1–11.

Tatarkiewicz Władysław. Historia estetyki, t. III: Estetyka nowożytna 1400–1700. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.

Tatarkiewicz, Władysław. „O znaczeniu terminu klasycyzm”. W: Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dr Stanisława Lorentza, red. Kazimierz Michałowski et al., 177–186. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969.

Tatarkiewicz, Władysław. „Czworakie rozumienie klasyczności”. Wiek Oświecenia, t. 2 (1992): 9–23.

Van Tuinen, Sjoers. The Philosophy of Mannerism: From Aesthetics to Modal Metaphysics. London: Bloomsbury, 2023.

Weinberg, Bernard. A History of Literary Criticism in the Italian Renaissance, vol. I–II. Chicago: The University of Chicago Press, 1961.