„Opus honestum, utile, delectabile”. Prawdziwe zwierciadło niewinności Karola Piotra Sawickiego wobec Speculum innocentiae Gábora Hevenesiego (Preliminaria)

Wiesław Pawlak

doi:10.18290/rh25733.9

Data publikacji : 2025-07-07

Tom 73 Nr 3 (2025)

„Opus honestum, utile, delectabile”. Prawdziwe zwierciadło niewinności Karola Piotra Sawickiego wobec Speculum innocentiae Gábora Hevenesiego (Preliminaria)

Wiesław Pawlak

https://orcid.org/0000-0002-7349-5644

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25733.9

Abstrakt

Przedmiotem artykułu jest analiza porównawcza dwóch utworów z pogranicza hagiografii i emblematyki: Speculum innocentiae sive vita angelica B. Aloysii Gonzagae Soc. Iesu [...] (Monachium 1699) węgierskiego jezuity Gábora Hevenesiego (1656-1715) oraz Prawdziwe zwierciadło niewinności to jest życie czyste, niewinne, anielskie błogosławionego Alojzego Gonzagi [...] (Poznań 1725) polskiego jezuity Karola Piotra Sawickiego (1661-1733). Jak się okazuje, wbrew sugestiom wcześniejszych badaczy dzieło Sawickiego nie jest typowym przekładem książki Hevenesiego, tylko swobodną i twórczą adaptacją, nadającą jej znamiona oryginalności. Zabiegi adaptacyjne polskiego jezuity przypominają do pewnego stopnia strategię translatorską, często stosowaną w epoce wczesnonowożytnej, opisywaną jako swego rodzaju „udomowienie” (domestication) tekstu wyjściowego. Utwór Sawickiego zasługuje również na uwagę jako interesujący przykład późnobarokowej emblematyki religijnej oraz świadectwo znacznie szerszego, a dziś mało znanego zjawiska, jakim była polska recepcja nowołacińskiej twórczości Gábora Hevenesiego.

Słowa kluczowe:

Sawicki Karol Piotr, Hevenesi Gábor, Alojzy Gonzaga, emblematyka, stemmaty, hagiografia, literatura religijna, literatura nowołacińska, przekład, literatura polska – XVIII wiek

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Axer, Jerzy. „Łacina jako drugi język narodu szlacheckiego Rzeczypospolitej”. W: Łacina jako język elit, red. Jerzy Axer, 151-156. Warszawa: Ośrodek Badań nad Tradycją Antyczną, DiG, 2004.

Bielak, Alicja. „Meditative Emblems in the Polish-Lithuanian Commonwealth (1570-1775)”. W: Early Modern Catholicism and the Printed Book. Agents – Networks – Responses, red. Justyna Kiliańczyk-Zięba, Magdalena Komorowska, 323-371. Leiden: Brill, 2024. https://doi.org/10.1163/9789004538672_017.

Buchwald-Pelcowa, Paulina. Emblematy w drukach polskich i Polski dotyczących XVI-XVIII wieku. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1981.

Buchwald-Pelcowa, Paulina. „Na pograniczu emblematów i stemmatów”. W: Słowo i obraz, red. Agnieszka Morawińska, 73-95. Warszawa: PWN, 1992.

Burke, Peter. „Lost (and Found) in Translation: A Cultural History of Translators and Translating in Early Modern Europe”. European Journal 15, nr 1 (2007): 83-94. https://doi.org/10.1017/S1062798707000087.

Czarski, Bartłomiej. Stemmaty w staropolskich książkach, czyli rzecz o poezji heraldycznej. Warszawa: Muzeum Pałac w Wilanowie, 2012.

Daly, Peter M. i G. Richard Dimler, red. The Jesuit Series: Part Five (P–Z). Toronto: University of Toronto Press, 2007.

Engelgrave, Hendrik. Lux evangelica sub velum sacrorum emblematum recondita [...]. Antwerpia: J. Cnobbaert, 1648.

Fabre, Pierre-Antoine. „‘Une sentence ignatienne’: Malentendu et construction théologique dans la culture jésuite du XVIIe siècle”. W: Écrire son histoire: Les communautés régulières face à leur passé, red. Nicole Bouter, 521-530. Saint-Étienne: Publications de l’université de Saint-Étienne, 2005.

Falęcki, Hieronim. Wojsko serdecznych nowo rekrutowanych na większą chwałę Boską afektów, wyd. Maciej Pieczyński. Warszawa: Wydawnictwo IBL, 2019.

Grzebień, Ludwik, red. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995. Kraków: Wydział Filozoficzny TJ, Instytut Kultury Religijnej, Wydawnictwo WAM, 1996.

Haskell, Yasmin. „The Passion(s) of Jesuit Latin”. W: Brill’s Encyclopaedia of the Neo-Latin World, red. Philip Ford, Jan Bloemendal i Charles Fantazzi, 775-790. Leiden: Brill, 2014. https://doi.org/10.1163/9789004271296_enlo_B9789004271012_0058.

Hevenesi, Gábor. Speculum innocentiae sive vita angelica B. Aloysii Gonzagae Soc. Iesu, iconibus, monitis spiritualibus ad piam iuventutis institutionem accommodatis illustrata et proborum imitationi ac beati huius venerationi proposita. Monachium: Gelder, 1699.

Iparraguirre, Ignacio. „Hevenesi (Gabriel), jésuite, 1656-1715”. W: Dictionnaire de Spiritualité ascétique et mystique. Doctrine et histoire, red. André Rayez i in., t. 7, cz. 1, 432-433. Paryż: Beauchesne, 1969.

Kapuścińska, Anna. „Theatrum meditationis. Ignacjanizm i jezuityzm w duchowej i literackiej kulturze Pierwszej Rzeczypospolitej – źródła, inspiracje, idee”. W: Drogi duchowe katolicyzmu polskiego XVII wieku, red. Alina Nowicka-Jeżowa, 119-229. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2015.

Knapp, Eva i Gäbor Tüskes. „Emblematische Viten von Jesuitenheiligen im 17./18. Jahrhundert”. Archiv für Kulturgeschichte 80, nr 1 (1998): 105-142. https://doi.org/10.7788/akg.1998.80.1.105.

Kozak, Anna. „Związki literacko-obrazowe w utworze S. Piskorskiego Flores vitae B. Salomeae”. W: Słowo i obraz, red. Agnieszka Morawińska, 112-128. Warszawa: PWN, 1992.

Marcinek, Roman. „Sanguszko Janusz Aleksander”. W: Polski Słownik Biograficzny, t. 34, 490-491. Warszawa: PAN, 1992-1993.

Migne, Jacques Paul, red. Patrologiae cursus completus. Series Latina. T. 184. Paryż: J. P. Migne, 1859.

Opacki, Ireneusz. „Krzyżowanie się postaci gatunkowych jako wyznacznik ewolucji poezji”. Pamiętnik Literacki 54, z. 4 (1963): 349-389.

Osiński, Dawid Maria. „Hybrydy gatunkowe – między niemożliwością, przejściowością a poszukiwaniem pełni”, Tekstualia 3, nr 66 (2021): 3-17. https://doi.org/10.5604/01.3001.0015.4511.

Pawlikowski, Jan Gwalbert. „Wiadomość o rytownikach Polakach i cudzoziemcach u nas osiadłych”. Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego im. Ossolińskich 2, z. 3 (1829): 99-116.

Pelc, Janusz. Słowo i obraz na pograniczu literatury i sztuk plastycznych. Kraków: Universitas, 2002.

Pick, Dominik. „Czym jest transfer kultury? Transfer kultury a metoda porównawcza. Możliwości zastosowania transferts culturels na gruncie polskim”. W: Monolog, dialog, transfer. Relacje kultury polskiej i niemieckiej w XIX i XX wieku, red. Mirosława Zielińska, Marek Zybura, 255-268. Wrocław: Centrum Willy’ego Brandta, 2013.

Pieczyński, Maciej. Kirke, Proteusz i „Lutnia rozstrojona”. O poezji eksperymentalnej późnego baroku w świetle wypowiedzi teoretycznych. Warszawa: Wydawnictwo IBL, 2013.

Pietrzak, Jarosław. „Cokolwiek serca i afektu Pańskiego mieć dla siebie upraszam. Dzieje romansu księcia Janusza Aleksandra Sanguszki z jego sekretarzem Kazimierzem Chylińskim”. Klio 27, nr 4 (2013): 3-32. https://doi.org/10.12775/KLIO.2013.049.

Piskała, Magdalena. „Długie trwanie nowości. Rzecz o niektórych dawnych przekładach powstałych w kręgu polskich jezuitów”. W: Sarmackie Theatrum, t. 8: W poszukiwaniu nowości, red. Maria Barłowska, Marzena Walińska, 181-197. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2020.

Prejs, Marek. Poezja późnego baroku. Główne kierunki przemian. Warszawa: PWN, 1989.

Potocki, Wacław. Dzieła, t. 3. Oprac. Leszek Kukulski. Warszawa: PIW, 1987.

Rachuba, Andrzej. „Sawicki Melchior (zm. 1668)”. W: Polski Słownik Biograficzny, t. 35, 336-338. Warszawa: PAN, 1994.

Rej, Mikołaj. Żywot człowieka poczciwego, t. 1. Oprac. Julian Krzyżanowski. Wrocław: Ossolineum–De Agostini, 2003.

Romstöck, Franz Sales. Die Jesuitennullen Prantl’s an der Universität Ingolstadt und ihre Leidensgenossen. Eine biobibliographische Studie. Eichstätt: Commissions-Verlag der Ph. Brönner‘schen Buchhandlung A. Hornik, 1898.

Sawicki, Karol Piotr. Krzywda bez szkody, to jest [...] herbowna Podkowa [...] z różnemi symbolami, konceptem poetyckim wyrażonemi z alluzyją do [...] herbu [...] oddana [...] w Chełmie 1721. 21. Septembra [...]. [druk. nieznany, ok. 1726].

Sawicki, Karol Piotr. Krzywda po wzgardzonym dla Boga świecie [...] i zdeptanej herbowej podkowie [...] Annie Ludowice Rzewuski ksieni konwentu lwowskiego reguły Benedykta świętego przy solennej na tenże urząd konsekracyi [...] w symbolach herbowną Podkowę dla Boga uniżoną w górę wynoszących inszą drogą z powinnym honorem wet za wet oddana. Lwów: [druk. nieznana], 1730.

Sawicki, Karol Piotr. Prawdziwe zwierciadło niewinności to jest życie czyste, niewinne, anielskie błogosławionego Alojzego Gonzagi [...] w obrazach cnót jego wyrażone, konceptem poetyckim opisane i chrześcijańskiemi refleksyjami ozdobione, wszystkim na przeglądanie się codzienne i poprawę życia wystawione. Poznań: druk. SJ, 1725.

Słomak, Iwona. Retoryka miłosnej batalii. „Wojsko serdecznych noworekrutowanych afektów” Hieronima Falęckiego. Warszawa: Wydawnictwo IBL, 2017.

Sommervogel, Carlos, red. Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Nouvelle Édition. T. 4. Paryż: Oscar Schepens, Bruksela: Alphonse Picard, 1893. T. 7. Paryż: Oscar Schepen, Bruksela: Alphonse Picard, 1896.

Szilas, L. „Hevenesi, Gábor”. W: Diccionario historico de la Compañia de Jesús, red. Charlés E. O’Neill, Joaquín M. Domínguez, 1919-1920. Rzym: Institutum Historicum S.J, 2001.

Talbierska, Jolanta. Grafika XVII wieku w Polsce. Funkcje, ośrodki, artyści, dzieła. Warszawa: Neriton, 2011.

Torres Olleta i María Gabriela. Redes iconográficas. San Francisco Javier en la cultura visual del Barroco. Madrid: Iberoamericana Vervuert, 2009.

Witkowska, Aleksandra i Joanna Nastalska. Staropolskie piśmiennictwo hagiograficzne. T. 1-2. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2007.