Imersja, afordancje i jakości metafizyczne Ingardena

Jarosław Płuciennik

doi:10.18290/rh25731.2s

Data publikacji : 2025-11-21

Tom 73 Nr 1 Zeszyt specjalny (2025)

Imersja, afordancje i jakości metafizyczne Ingardena

Jarosław Płuciennik

https://orcid.org/0000-0001-6984-7734

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25731.2s

Abstrakt

Artykuł analizuje konceptualizację jakości metafizycznych w teorii literatury Romana Ingardena w kontekście kognitywnych afordancji oraz immersyjności literackiej. Ingardenowskie pojęcie jakości metafizycznych, choć pierwotnie filozoficzne, jest tu reinterpretowane w kategoriach współczesnych badań nad kognicją 4E i intersubiektywnością. Autor łączy fenomenologiczną ontologię dzieła literackiego z teorią afordancji Gibsona, wskazując, że schematyczne przedmioty intencjonalne i jakości metafizyczne można postrzegać w nowej ramie teoretycznej jako potencje kognicyjne odbiorcy. Dyskusja obejmuje także porównanie z koncepcjami narracji Waltera Benjamina i współczesnymi badaniami nad marzeniami na jawie jako formami immersyjnej wyobraźni. Artykuł zwraca uwagę na interakcję między tekstem a odbiorcą jako proces tworzenia znaczeń i wartości nadestetycznych, które transcendują granice medium literackiego. W konkluzji autor postuluje nową perspektywę badawczą dla literaturoznawstwa i kulturoznawstwa, wykorzystującą integrację fenomenologii, kognitywistyki i ekologicznej teorii percepcji.

Słowa kluczowe:

Roman Ingarden, jakości metafizyczne, afordancje, imersja literacka, intersubiektywność, fenomenologia, kognitywistyka

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Benjamin, Walter. „Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej”, tłum. Janusz Sikorski. W: Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, red. Hubert Orłowski, 201–240. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1996.

Benjamin, Walter. „Narrator. Rozważania o twórczości Mikołaja Leskowa”, tłum. Krystyna Krzemieniowa. W: Anioł historii. Eseje, szkice, fragmenty, red. Hubert Orłowski, 241–269. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1996.

Benjamin, Walter. „The Storyteller. Observations of the Works of Nikolai Leskov”. W: Walter Benjamin, Selected Writings, ed. Michael W. Jennings, Marcus Bullock, Gary Smith, i Howard Eiland, transl. by Edmund Jephcott, Howard Eiland, vol. 3, 143–166. Cambridge, Mass: The Belknapp Press of Harvard University Press, 2006.

Dukaj, Jacek. Po piśmie. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2019.

Gibson, James J. The Ecological Approach to Visual Perception. Boston: Houghton Mifflin, 1979.

Gibson, James Jerome. The Senses Considered as Perceptual Systems, ed. Leonard Carmichael. London: George Allen & Unwin, 1968.

Han, Byung-Chul. Kryzys narracji i inne eseje, tłum. Rafał Pokrywka. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2024.

Holšanova, Jana. Myter och sanningar om läsning. Om samspelet mellan språk och bild i olika medier. Stockholm: Norstedts, 2010.

Ingarden, Krzysztof. „Teoria budowy dzieła architektury Romana W. Ingardena”. W: Architektura, miasto, piękno: pamięci profesora Wojciecha Kosińskiego, red. Agata Zachariasz, Miłosz Zieliński. T. 1. 93–110. Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM, 2021.

Ingarden, Roman. O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii języka i filozofii literatury, tłum. Maria Turowicz. Wyd. 2. Warszawa: PWN, 1988.

Ingarden, Roman. Studia z estetyki. T. 3. Warszawa: PWN, 1970.

Ingarden, Roman. U podstaw teorii poznania. Cz. 1. Warszawa: PWN, 1971.

Ingarden, Roman. „List do Redakcji”. Studia Estetyczne, t. 1 (1964): 245–247.

Iser, Wolfgang. The Fictive and the Imaginary, Charting Literary Anthropology. Baltimore and London: The Johns Hopkins University Press, 1993.

Johnson, Mark. Znaczenie ciała: estetyka rozumienia ludzkiego, tłum. Jarosław Płuciennik. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2015.

Jolles, André. „Proste formy”, tłum. Ryszard Handke. Przegląd Humanistyczny nr 5 (1965): 65–84.

Jolles, André. Einfache Formen: Legende, Sage, Mythe, Rätsel, Spruch, Kasus, Memorabile, Märchen, Witz. Berlin – New York: 1999.

Jolles, André. Simple Forms: Legend, Saga, Myth, Riddle, Saying, Case, Memorabile, Fairytale, Joke. Transl. by Peter J. Schwartz. London – New York: Verso, 2017.

Lawson, Emily i Evan Thompson. „Daydreaming as Spontaneous Immersive Imagination: A Phenomenological Analysis”. Philosophy and the Mind Sciences, nr 5 (April) (2024).

Kędra-Kardela, Anna, i Andrzej Sławomir Kowalczyk. „Poetyka kognitywna dwie dekady później. Rozważania wokół drugiego wydania Cognitive Poetics Petera Stockwella (2020)”. Przestrzenie Teorii, nr 35 (2021): 331–345.

Kłosiński, Michał. Hermeneutyka gier wideo: interpretacja, immersja. Warszawa: Wydawnictwo IBL, 2018.

Kubiński, Piotr. Gry wideo: zarys poetyki. Kraków: „Universitas”, 2016.

Maj, Krzysztof M. „Czas światoodczucia. Imersja jako nowa poetyka odbioru”. Teksty Drugie, nr 3 (2015): 368–394.

Maturana, Humberto R., i Francisco J. Varela. The Tree of Knowledge: The Biological Roots of Human Understanding, Boston: Shambala Publications, 1998.

Nee, David. „From «Gestural Language» to «Language Gesture»: André Jolles, Aby Warburg, and the Morphology of Mass Media”. Modern Language Quarterly, v. 84, nr 4 (2023): 413–442.

Newen, Albert, Leon de Bruin, i Shaun Gallagher, red. The Oxford Handbook of 4E Cognition. Oxford: Oxford University Press, 2018.

Niles, John D. 1999. Homo Narrans: The Poetics and Anthropology of Oral Literature. Philadelphia, Pa: University of Pennsylvania Press.

Nowak, Andrzej J. i Leszek Sosnowski, red. Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena. Kraków: „Universitas”, 2001.

Nycz, Ryszard. Kultura jako czasownik: sondowanie nowej humanistyki. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2017.

Pieniążek, Marek. Polonistyka performatywna: o humanistycznych technologiach wytwarzania światów. Kraków: „Universitas” 2018.

Płuciennik, Jarosław. Figury niewyobrażalnego: notatki z poetyki wzniosłości w literaturze polskiej. Kraków: „Universitas”, 2002.

Płuciennik, Jarosław. Literackie identyfikacje i oddźwięki: poetyka a empatia. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2002.

Płuciennik, Jarosław. Literackie identyfikacje i oddźwięki: poetyka a empatia. Kraków: „Universitas”, 2004.

Płuciennik, Jarosław. „Procesy kognitywne a czytanie i zmysły”. W: Sensualność w kulturze polskiej. Red. Włodzimierz Bolecki, Magdalena Rembowska-Płuciennik. https://dspace.uni.lodz.pl:8443/xmlui/bitstream/handle/11089/7235/Procesy%20kognitywne%20Czytanie_sensualność.pdf?sequence=1&isAllowed=y 2014

Płuciennik, Jarosław. Retoryka wzniosłości w dziele literackim. Kraków: „Universitas”, 2000.

Płuciennik, Jarosław. „Proste formy”. Zagadnienia Rodzajów Literackich, t. 67, z 2 (2024): 351–354.

Ranke, Kurt. „Problems of Categories in Folk Prose”. Transl. Carl Lindahl. Folklore Forum, v. 14, nr 1 (1981): 1–17.

Rembowska-Płuciennik, Magdalena. Poetyka intersubiektywności. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012.

Ryan, Marie-Laure. “Immersion vs. Interactivity: Virtual Reality and Literary Theory”. Postmodern Culture, v. 5, nr 1 (1994).

Ryan, Marie-Laure. Narrative as Virtual Reality: Immersion and Interactivity in Literature and Electronic Media. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2000.

Schaeffer, Jean-Marie. „Literary Studies and Literary Experience”. New Literary History, v. 44, nr 2 (2013): 267–283.

Smith, Olivia. „Thinking Through Things in Texts”. Paragraph, v. 37, nr 1 (2014): 112–125.

Stockwell, Peter. Cognitive Poetics: A New Introduction. London – New York, NY: Routledge, 2020.

Tomaszewska, Wiesława. „Jakości metafizyczne w dziele sztuki literackiej i ich poznawanie”. Studia Philosophiae Christianae, t. 50, nr 2 (2014): 125–144.

Thompson, Evan. Waking, Dreaming, Being: Self and Consciousness in Neuroscience, Meditation, and Philosophy. New York, NY: Columbia University Press, 2014.

Tyszczyk, Andrzej. Estetyczne i metafizyczne aspekty aksjologii literackiej Romana Ingardena. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1993.

Tyszczyk, Andrzej. „Kilka uwag i zastosowaniu estetyki Romana Ingardena do badań nad korespondencją sztuk”. W: Estetyka Romana Ingardena jako podstawa badań nad korespondencją sztuk. Red. Beata Garlej, Bernadetta Kuczera-Chachulska, Andrzej Tyszczyk. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2022.

Vaihinger, Hans. The Philosophy of „As If”. A System of the Theoretical, Practical and Religious Fictions of Mankind. Transl. by C. K. Ogden. Petoskey, MI: Random Shack, 2015.

Varela, Francisco J., Evan Thompson, i Eleonor Rosch, i Jon Kabat-Zinn. The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience. Cambridge, MA – London, UK: MIT Press, 2016.

Williams, Wes. „Epilogue: ‘The proof of the pudding…’: Common Knowledge and the Matter of Taste”. Paragraph, v. 37, nr 1 (2014): 143–151.