Służba, twórczość czy zdrada? Przekład staropolski w perspektywie etycznej

Alina Nowicka-Jeżowa

doi:10.18290/rh25731.9

Data publikacji : 2025-04-02

Tom 73 Nr 1 (2025)

Służba, twórczość czy zdrada? Przekład staropolski w perspektywie etycznej

Alina Nowicka-Jeżowa

https://orcid.org/0000-0001-5917-9015

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25731.9

Abstrakt

Artykuł jest poświęcony problematyce etycznej przekładu literackiego. Konfrontuje koncepcje współczesne, inspirowane tzw. zwrotem etycznym, z dawnymi teoriami translatologicznymi, które określają powinności tłumacza wobec dzieła przekładanego, a także reguły i metody pracy translatorskiej. Skrótowy przegląd tych teorii obejmuje fundamentalne dyrektywy Cycerona, Horacego, św. Hieronima oraz ich kontynuację w dobie humanizmu renesansowego: ustalenia Leonarda Bruniego Aretina, Gianozza Manettiego, Joachima du Bellay, a także polskiego uczonego, Jakuba Parkosza z Żurawicy. Humanistyczna teoria przekładu, kształtowana na gruncie renesansowej antropologii kulturowej i wiary, że tekst jest rzeczywistym uobecnieniem autora, ulegała stopniowej destrukcji, prowadząc albo do przyzwolenia na kradzież literacką (il furto Giambattisty Marina), albo do traktowania wykroczeń przeciw własności autorskiej jako przestępstwa prawnego. Na tle europejskiej myśli o etosie przekładu przedstawiono poglądy polskich tłumaczy doby wczesnonowożytnej, reprezentujące postawy służby kulturze rodzimej, dopuszczającej daleko idącą domestykację tekstu tłumaczonego lub wierności temu tekstowi w imię uczciwości i szacunku wobec jego autora.

Słowa kluczowe:

Robert Escarpit, koncepcja zdrady twórczej, zwrot etyczny, starożytne reguły przekładu, teoria humanistyczna, przekłady staropolskie, interpretatio recta, interpretatio libera, topos traduttore–traditore, domestykacja dzieła, etyka translacji

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Attridge, Derek. „Innovation, Literature, Ethics. Relating to the Other”. PMLA 114, nr 1 (1999): 20–31. https://doi.org/10.2307/463424.

Bani, Luca. „Volgarizzare e tradurre di Gianfranco Folena. Storia e prassi della traduzione”. W: Traduzioni esemplari e saggi storici sul tradurre dal Romanticismo a oggi, red. Fabio Scotto, 83–99. Milano: Cisalpino, 2021. Dostęp 16.05.2024. https://www.academia.edu/67685143/ Volgarizzare_e_tradurre_di_Gianfranco_Folena_Storia_prassi_della_traduzione_in_Atti_del_Convegno_internazionale_di_studi_Traduzioni_esemplari_e_saggi_storici_sul_tradurre_dal_Romanticismo_a_oggi_a_cura_di_Fabio_Scotto_Milano_Cisalpino_2021_pp_83_99.

Bardziński, Jan Alan. „Do czytelnika przemowa”. W: Odrodzona w ojczystym języku Farsalia Lukana, to jest wojna domowa rzymska, z argumentami Sewera Sulpicyjusza, i supplementami różnych ofiarowana Władysławowi z Krzywonogi Łosiowi [...] od jednego przetłumaczona Polaka, ktorego imię następuiące wyrażaią wiersze [...] [Jana Alana Bardzińskiego]. )(v. Oliwa 1691. Dostęp 21.09.2024. https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/22663/ edition/24165/content.

Bardziński, Jan Alan. „Do czytelnika”. W: Smutne starożytności teatrum, to jest tragedie Seneki rzymskiego. Na polski język dla pospolitego przetłumaczone pożytku przez W.X. Jana Alana Bardzińskiego, Z.K, nlb.: )(8. Toruń: Jan Chrystian Laurer, 1696. Dostęp 21.09.2024. https://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=52106.

Bardziński, Jan Alan. „Do łaskawego czytelnika”. W: Skuteczny na wszelkie przygody nieszczęśliwe sposób wszystkim w utrapieniu zostającym podany, to jest Pociecha filozofijej, niegdy od Anicyjusza Manliusza Torquata Serweryna Boecyjusza napisana, teraz przez W.X. Jana Alana Bardzińskiego [...] przetłumaczona, nlb. Toruń: Jan Chrystian Laurer, 1694.

Bellay, Joachim du. La deffence et illustration de la langue françoyse, wyd. Henri Chamard. Paris: Librairie Marcel Didier, 1948.

Budny, Szymon. „Przedmowa do czytelnika”. W: Biblia to jest Księgi Starego i Nowego Przymierza znowuż z języka ebrejskiego, grecskiego i łacińskiego na polski przełożone przez Szymona Budnego, k. b4. Nieśwież, 1572. Dostęp 23.09.2024. https://archive.org/details/BibliaNiewieska /page/n25/mode/2up.

Budzyńska-Daca, Agnieszka. „«Horatius Flaccus» kontra Horatius Flaccus. Ody Sebastiana Petrycego wobec klasycznego wzorca”. Pamiętnik Literacki 95, nr 1 (2004): 65–76.

Budzyńska-Daca, Agnieszka. „O teorii sztuk Sebastiana Petrycego z Plizna”. W: Staropolskie teksty i konteksty. Studia, t. 4, red. Jan Malicki i Dariusz Rott, 79–91. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2003.

Buell, Lawrence. „Introduction. In Pursuit of Ethics”. Publications of the Modern Language Association of America 114, nr 1 (1999): 7–19.

Burzyńska, Anna. Dekonstrukcja i interpretacja. Kraków: Universitas, 2001.

Burzyńska, Anna. „Krajobraz po dekonstrukcji. Cz. I: Etyka dekonstrukcji”. Ruch Literacki, nr 1 (1995): 73–91.

Burzyńska, Anna. „Krajobraz po dekonstrukcji. Cz. II”. Ruch Literacki, nr 2 (1995): 193–221.

Burzyńska, Anna. „Od metafizyki do etyki”. Teksty Drugie, nr 1-2 (2002): 64–80.

Chrościński, Wojciech Stanisław. Najaśniejszemu i niezwyciężonemu Królowi Janowi Trzeciemu [...]. W: Pharsalia po polsku przetłumaczonego Lukana albo raczej wojna domowa między Pompejuszem a Cezarem, rzymskiemi wodzami z łacińskiego na ojczysty język, III. Oliwa: drukarnia klasztorna, przez Jana Jakuba Textora, 1690. Dostęp 21.09.2024. https://polona.pl/item view/775eb360-b4c1-4338-af7c-214ac432bd53?page=4.

De Petris, Alfonso. „Introduzione. L’Apologeticus del Manetti e le teorie umanistiche del tradurre”. W: Giannozzo Manetti, Apologeticus, wyd. Alfonso De Petris, V–XLII. Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 1981.

Domański, Juliusz. „O teorii i praktyce przekładania w łacińskim obszarze językowym”. W: Cyceron, św. Hieronim, Burgundiusz z Pizy, Leonardo Bruni, O poprawnym przekładaniu. Teksty łacińskie i przekłady polskie. Tłum. Władysław Seńko, Juliusz Domański, Włodzimierz Olszaniec, wstęp Juliusz Domański, 5–90. Kęty: Marek Derewiecki, 2006.

Domański, Juliusz. „«Paideia» Platona i «humanitas» Cycerona. Perspektywa antropologiczna”. W: Humanitas. Projekty antropologii humanistycznej, cz. 1: Paradygmaty – tradycje – profile historyczne, red. Alina Nowicka-Jeżowa, 154–163. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2010.

Domański, Juliusz. Tekst jako uobecnienie. Szkic z dziejów myśli o piśmie i książce. Kęty: Antyk, 2002.

Dybel, Paweł. Granice rozumienia i interpretacji. O hermeneutyce Hansa-Georga Gadamera. Kraków: Universitas, 2004.

Eco, Umberto. Prawie to samo. O doświadczeniu przekładu. Tłum. Jadwiga Miszalska, Monika Surma-Gawłowska. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2021.

Erazm z Rotterdamu. Lingua […]. Opus novum et hisce temporibus aptissimum. Basileae: Joannes Frobenius, 1525. Przekład polski: Księgi, które zową język. Tłum. Anonim, wyd. Justyna Dąbkowska-Kujko. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2019.

Escarpit, Robert. „Le littéraire et le social”. W: Le littéraire et le social. Éléments pour une sociologie de la littérature, red. Robert Escarpit, 9–41. Paris: Flammarion, 1970. Przekład polski: „Literatura a społeczeństwo”. Tłum. Janusz Lalewicz. W: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 3: Socjologia literatury, marksizm w badaniach literackich i jego promieniowanie, oprac. Henryk Markiewicz, 105–137. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1973.

Folena, Gianfranco. Volgarizzare e tradurre. Torino: Einaudi, 1991.

Franco, Niccolò. Le pistole vulgari.Venetiis: apud Antonium Gardane, 1539.

Gadamer, Hans-Georg. Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. wyd. 2. Tłum. Bogdan Baran. Kraków: Inter Esse, 1993.

Gadamer, Hans-Georg. Rozum, słowo, dzieje. Szkice wybrane. Tłum. Małgorzta Łukasiewicz, Krzysztof Michalski, wybór, oprac. i wstęp Krzysztof Michalski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979.

Gadamer, Hans-Georg. „Uniwersalność problemu hermeneutycznego”. Tłum. Małgorzata Łukasiewicz. Pamiętnik Literacki 68, nr 4 (1977): 309–319.

Górnicki, Łukasz. „Dworzanin polski. Księga 1. 69–70”. W: Łukasz Górnicki. Pisma, t. 1, oprac. Roman Pollak, 65. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1961.

Gruchała, Janusz S., i Stanisław Grzeszczuk, red. Staropolska poezja ziemiańska. Antologia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988.

Guglielminetti, Marziano. Tecnica e invenzione nell’opera di Giambattista Marino. Messina–Firenze: G. D’Anna, 1964.

Haan, Anette den. „From «sedes» to «solium». Dating the Bible translations of Gianozzo Manetti (1396-1459)”. Nordic Journal of Renaissance Studies 18 (2022), 145–160. Dostęp 21.08.2024. https://www.academia.edu/73930534/From_sedes_to_solium_dating_the_Bible_translations_ of_Giannozzo_Manetti_1396_1459_.

Hieronim ze Strydonu. Listy, t. 2: 51–79, wstęp i oprac. na podstawie tłumaczenia ks. Jana Czuja Monika Ożóg, tekst łaciński przygotował Henryk Pietras SJ. Kraków: WAM, 2010.

Jakobson, Roman. „On Linguistic Aspects of Translation”. W: On Translation, red. Reuben Arthur Brower, 232–239. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959. Przekład polski: „O językoznawczych aspektach przekładu”. Tłum. Lucylla Pszczołowska. W: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. Magda Heydel i Piotr Bukowski, 43–49. Kraków: Znak, 2009.

Jóźwiak, Magdalena. „Językoznawcze próby św. Hieronima na podstawie niektórych jego Listów”. Wrocławski Przegląd Teologiczny 20, nr 2 (2012): 57–66. https://doi.org/10.34839/wpt. 2012.20.2.57-66.

Kochowski, Wespazjan. Niepróżnującego próżnowania albo Epigramatów polskich Księgi pierwsze. W: Wespazjan Kochowski. Utwory poetyckie. Wybór, oprac. Maria Eustachiewicz. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.

Krzywy, Roman. „Horacjańskie zwierciadło. Liryka rzymskiego mistrza jako układ odniesienia w «Trudzie moskiewskim» Sebastiana Petrycego”. W: „Libris satiari nequeo”. Oto ksiąg jestem niesyty, red. Joanna Partyka i Ariadna Masłowska-Nowak, 27–33. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2010.

Kuc, Natalia. „Kochanki z Tours. «Les belles infidèles» a problem inwencji tłumacza”. W: Abychmy w ten przekład pilnie weźrzeli. Wobec tłumaczenia tekstów dawnych, red. Alicja Bielak, 94–104. Warszawa: Wydział „Artes Liberales” UW, 2014.

Lalewicz, Janusz. „Mechanizmy komunikacyjne «twórczej zdrady»”. Teksty. Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja 18, nr 6 (1974): 70–89.

Lévinas, Emmanuel. „Sens i znaczenie”. Tłum. Stanisław Cichowicz. Literatura na Świecie, nr 11–12 (1986): 239–279.

Litwornia Andrzej. „Dantego któż się odważy tłumaczyć?”. Studia o recepcji Dantego w Polsce. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2005.

Litwornia, Andrzej. „Petrarka w kulturze przedromantycznej Europy. Rekonesans”. W: Barok polski wobec Europy. Kierunki dialogu, red. naukowa Alina Nowicka-Jeżowa, red. tomu Ewa Bem, 333–364. Warszawa: Wydawnictwo ANTA, 2003.

Manetti, Giannozzo. Apologeticus, wyd. Alfonso De Petris. Roma: Edizioni di Storia e Letteratura, 1981. Dostęp 11.05.2024. https://books.google.pl/books?id=dXcihXAfbIgC&printsec=front cover&source=gbs_book_other_versions_r&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false.

Marinelli, Luigi. „Quo vadis. Traducibilità e tradimento”. Europa Orientalis, nr 3 (1984): 131–147.

Markowski, Michał Paweł. „Zwrot etyczny w badaniach literackich”. Pamiętnik Literacki 91, nr 1 (2000): 239–244.

„Materiały do bibliografii publikacji Romana Pollaka”. W: Munera litteraria. Księga ku czci profesora Romana Pollaka, red. Włodzimierz Dworzaczek i in., 397–423. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1962.

Mączyński, Jan. Lexicon Latino Polonicum, Ex Optimis Latinae Linguae Scriptoribus Concinnatum […]. Regiomonti Borussiae: Jan Daubmann, 1564. Dostęp 13.05.2024. https://www.dbc. wroc.pl/dlibra/publication/9380/edition/8468/content.

Morsztyn, Jan Andrzej. „Do Jana Grotkowskiego, internuncjusza Jego Królewskiej Mości w Neapolim (Lut. 113)”. W: Jan Andrzej Morsztyn. Utwory zebrane, oprac. Leszek Kukulski, 80–81. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.

Nadolski, Bronisław. „Dookoła prac przekładowych w XVI w.”. Pamiętnik Literacki 43, nr 1-2 (1952): 475–487.

Nowicka-Jeżowa, Alina. „Formative Role of Translation in Polish Baroque Culture”. W: Polish Baroque in European Contexts. Proceedings of an International Seminar Held at The Institute for Interdisciplinary Studies „Artes Liberales”, University of Warsaw, June 27-28, 2011. Tłum. Aleksandra Sobczak, red. Piotr Salwa, 31–44. Warszawa: Zakłady Graficzne UW, 2012.

Nowicka-Jeżowa, Alina. „Poezja jezuicka po Sarbiewskim. Zarysy dróg twórczych”. W: Nauka z poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego SJ, red. Jacek Bolewski, Jakub Z. Lichański i Piotr Urbański, 165–188. Warszawa: Bobolanum, 1995.

Nowicka-Jeżowa, Alina, i Michał Fijałkowski, red. Przekład jako aneksja kulturowa dzieła. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2021.

Ocieczek, Renarda. „Siedemnastowieczni tłumacze dzieł literackich o swym warsztacie twórczym”. W: Literatura staropolska i jej związki europejskie. Prace poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów w Warszawie w roku 1973, red. Janusz Pelc, 277–292. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1973.

Olszaniec, Włodzimierz. Od Leonarda Bruniego do Marsilia Ficina. Studium renesansowej teorii i praktyki przekładu. Warszawa: Instytut Filologii Klasycznej UW, 2008.

Otwinowski, Walerian. „Przemowa do czytelnika”. W: Księgi Metamorphoseon, to jest przemian. Od Publiusa Owidyjusza Nasona wierszami opisane, a przez Waleryjana Otwinowskiego [...] na polskie przetłumaczone i do druku podane [...], k. )(3 r.-v. Kraków: Andrzej Piotrowczyk, 1638. Dostęp 24.09.2024. https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/579380/edition/49 4259?language=pl.

Parkosz, Jakub. Traktat o ortografii polskiej. oprac. Marian Kucała. Warszawa: PWN, 1985. Dostęp 12.04.2024. https://crispa.uw.edu.pl/object/files/208998/display/Default.

Pawlak, Wiesław. „U początków wczesnonowożytnej refleksji dotyczącej własności intelektualnej. François Douaren: «De plagiariis et scriptorium alienorum compilatoribus […] epistola» (1550)”. Pamiętnik Literacki 41, nr 2 (2000): 65–81.

Pelc, Janusz. Jan Kochanowski w tradycjach literatury polskiej, od XVI do połowy XVIII w. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965.

Perrot d’Ablancourt, Nicolas. Préface do Lucien. W: Lucien, t. 1. Tłum. Nicolas Perrot d’Ablancourt. Paris: Chez Barbou, 1654.

Picchio, Riccardo. „Struktura stylistyczna Gofreda na tle tradycji polskich”. W: W kręgu „Gofreda” i „Orlanda”. Księga pamiątkowa sesji naukowej Piotra Kochanowskiego w Krakowie, dnia 4–6 kwietnia 1967 r., red. Stanisław Pigoń i Tadeusz Ulewicz, 25–34. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, 1970.

Pollak, Roman. „Goffred” Tassa–Kochanowskiego. Poznań: Gebethner i Wolff, 1922; wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.

Pollak, Roman. „Z problemów kultury okresu porenesansowego”. W: Roman Pollak, Od renesansu do baroku, 5–37. Warszawa: PWN, 1969.

Potocki, Wacław. Dzieła, t. 3: Moralia i inne utwory z lat 1688-1696, oprac. Leszek Kukulski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987.

Precht, Raoul. „Traduttori traditori?”. Succedeoggi. Dostęp 14.05.2024. https://www.succedeoggi. it/2017/08/traduttori-traditori/.

Psyche z Lucjana, Apulejusza, Marina. Cid albo Roderik, komedyja hiszpańska. Hippolit, jedna z tragedyj Seneki. Andromacha, tragedyja z francuskiego przetłumaczona. Polona. Dostęp 30.05.2024. https://polona.pl/preview/1b63722f-ea46-4d51-831b-fcbbe6a775b2.

Rubik, Tadeusz. „Biblia Wujka, Rabba i Grodzickiego. Historia jezuickiego przekładu (ok. 1579–1599) w kontekście kulturowym epoki”. Rozprawa doktorska. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, 2023.

Rusnak Radosław. „Jan Alan Bardziński – dominikanin, kaznodzieja, tłumacz. Próba nakreślenia sylwetki twórczej”. Tematy i Konteksty 9, nr 4 (2014): 203-224. Dostęp 21.09.2024. https://repozytorium.ur.edu.pl/server/api/core/bitstreams/4abc4867-d799-47f6-bcb2-dc7cd263cc8a/content.

Słownik łacińsko-polski, oprac. Kazimierz Kumaniecki. Warszawa: PWN, 1957.

Szarmach, Marian. „O dwu listach (LVII i LXX) św. Hieronima”. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne – Historia 31, (1999): 151–156.

Szymonowic, Szymon. Flagellum livoris – Bicz na zawiść. Tekst łacińsko-polski. Tłum. Elżbieta Kolbus. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2004.

Ślaski Jan. „Literatura włoska w Polsce na pograniczu renesansu i baroku. Szkic problematyki”. W: Jan Ślaski. Wokół literatury włoskiej, węgierskiej i polskiej w epoce renesansu. Szkice komparatystyczne, 245–287. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1991.

Ślaski, Jan. „Uwagi o italianizmie Łukasza Górnickiego”. W: Jan Ślaski. Wokół literatury włoskiej, węgierskiej i polskiej w epoce rensansu. Szkice komparatystyczne, 176–205. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1991.

Tischner, Łukasz. „Perspektywa etyczna w badaniach nad literaturą i religią. Redukcja czy konieczne dopełnienie?”. W: Literatura a religia. Wyzwania epoki świeckiej, t. 1: Teorie i metody, red. Łukasz Tischner i Tomasz Garbol, 557–585. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020.

Tomitano, Bernardino. Ragionamenti della lingua toscana. I precetti della rhetorica dove si parla del perfetto oratore & poeta volgari […]. Venezia: Giovanni de Farri & fratelli, 1546. Przekład polski: Bernardino Tomitano. Rozważania o języku toskańskim. Tłum. Wojciech Jekiel. W: Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w Polsce. Średniowiecze – Renesans – Barok, wstęp, wybór i oprac. Maria Cytowska i Teresa Michałowska, 321–322. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.

Ukrainets, Magdalena. „Sposób na nieprzekładalność – transpozycja z Leśmianem w tle”. Tekstualia 65, nr 2 (2021): 19–40. https://doi.org/10.5604/01.3001.0015.2747.

Ulicka, Danuta. „«Zwrot» etyczny w badaniach literackich”. W: Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo – wiedza o języku – wiedza o kulturze – edukacja. Zjazd Polonistów Kraków 22–25 września 2004, t. 1, red. Małgorzata Czermińska i in., 153–165. Kraków: Universitas, 2005.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Dz.U. 1994, nr 24, poz. 83.

Wójcicki, Jacek. Wstęp do: Sebastian Petrycy, Horatius Flaccus w trudach więzienia moskiewskiego, wyd. Jacek Wójcicki, 5–31. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2006.

Ziętarska, Jadwiga. „Etyka – estetyka – filologia. U źródeł dawnej myśli translatorskiej”. W: Przekład literacki. Teoria – Historia – Współczesność, red. Alina Nowicka-Jeżowa i Danuta Knysz--Tomaszewska, 29–39. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.

Ziętarska, Jadwiga. „Tłumacz jako krytyk. O komentarzach do dawnych przekładów”. Przegląd Humanistyczny 35, nr 2 (1991): 61–71.

Żurawska, Jolanta. Między Gryzeldą a Grażyną. Studia i szkice polsko-włoskie. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 2002.