Między traditio i renovatio Ecclesiae. O średniowiecznych krucyfiksach triumfalnych i ich nowych aranżacjach w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku

Dobrosława Horzela; Marek Walczak

doi:10.18290/rh24724-3

Data publikacji : 2024-06-11

Tom 72 Nr 4 (2024)

Między traditio i renovatio Ecclesiae. O średniowiecznych krucyfiksach triumfalnych i ich nowych aranżacjach w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku

Dobrosława Horzela

https://orcid.org/0000-0002-7040-4030

Marek Walczak

https://orcid.org/0000-0003-4649-8521

DOI: https://doi.org/10.18290/rh24724-3

Abstrakt

Ważną rolę w katolickiej teorii obrazu i jej podejściu do praktyk religijnych w okresie potrydenckim odegrało pojęcie starożytności. W myśl tej zasady materialne pozostałości przeszłości stały się ważnymi argumentami potwierdzającymi prawdziwość doktryny i zwyczajów Kościoła rzymskiego. W Rzeczypospolitej reformy liturgiczne zapoczątkowane na Soborze Trydenckim zaczęto stosunkowo szybko wprowadzać w życie. Biorąc pod uwagę szybko postępujące radykalne zmiany w wyposażeniu wnętrz kościelnych, warto zauważyć, że bardzo często stare krucyfiksy znajdujące się in medio ecclesiae pozostawały nietknięte. Według przybliżonych szacunków na terenie Małopolski zachowało się około dwustu gotyckich krucyfiksów, w tym prawie trzydzieści grup składających się z postaci św. Jana Ewangelisty i Najświętszej Maryi Panny oraz prawie pięćdziesięciu postaci towarzyszących, pierwotnie kojarzonych z nieistniejącymi już krucyfiksami. Do najważniejszych kryteriów decydujących o tym, jakie środki należy zastosować przy renowacji kościołów, była widoczność ołtarza głównego. Stosowanie metali szlachetnych było powszechnym sposobem podkreślania najwyższej rangi czczonych wizerunków, zalecanym przez pisarzy kościelnych. Natomiast ex votis w formie portretów, wieszane w sąsiedztwie krucyfiksów, zwykle in medio ecclesiae, wydają się być zjawiskiem specyficznie polskim. Były to tzw. portrety trumienne, czyli obrazy na metalowych panelach, często srebrnych, nieznanych w innych częściach kontynentu, które mocowano do przedniej ściany trumny lub wystawiano przed nią podczas uroczystości pogrzebowych członków rodów szlacheckich i arystokracji. Kolejnym zabiegiem artystycznym, charakterystycznym dla Rzeczypospolitej była konstrukcja obiektów architektoniczno-rzeźbiarskich w obrębie łuków tęczowych, które podkreślając granicę między chórem a nawą, tworzyły wizualną oprawę ołtarza głównego. W licznych kościołach wiejskich, zwłaszcza na ubogich terenach u podnóża Tatr, zbudowanych w większości z drewna, do dziś zachowały się średniowieczne kaplice z dekoracją rzeźbiarską lub malarską, w innych zaś okoliczności kultowe spowodowały, przeniesienie figur ze środka kościoła na jeden z ołtarzy. Zachowanie i kult średniowiecznych krucyfiksów triumfalnych we wczesnej epoce nowożytnej wydaje się być szczególnie istotnym przejawem prób zachowania równowagi między traditio i renovatio Ecclesiae.

Słowa kluczowe:

renovatio Ecclesie, kontreformacja, Sobór Trydencki, rzeźba gotycka, wyposażenie kościołów, Rzeczpospolita Obojga Narodów

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Bandurski, Stefan. Cudowny Pan Jezus w kościele XX. Cystersów w Mogile, krótkie wspomnienie z kroniki klasztoru. Kraków: Drukarnia „Czasu”, 1866.

Berg, Karin. Der »Bennobogen« der Münchner Frauenkirche. Geschichte, Rekonstruktion und Analyse der frühbarocken Binnenchoranlage. München: Tuduv-Verlagsgesellschaft, 1979.

Bickendorf, Gabriele. Die Historisierung der italienischen Kunstbetrachtung im 17. und 18. Jahrhundert. Berlin: Gebr. Mann Verlad, 1998.

Błażejewska, Anna, i Elżbieta Pilecka, „Sztuka średniowieczna”, w: Anna Błażejewska, Katarzyna Kluczwajd, Bogusław Mansfeld, Elżbieta Pilecka i Jacek Tylicki, Dzieje sztuki Torunia, 15–185. Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 2009.

Brykowska, Maria. „Bodzentyn — miasto i jego architektura w dziejach i w krajobrazie. Wartości zachowane i utracone”, w: Dziedzictwo kulturowe Bodzentyna, red. Urszula Oettingen, 17–64. Kielce: Wydawnictwo Kieleckiego Towarzystwa Naukowego 2021.

Chipps Smith, Jeffrey, „Staging Faith in South Germany: the Triumphal Reworking of Catholic Devotional Spaces around 1600”. Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis: eine Veröffentlichung der Schola Cantorum Basiliensis, Lehr- und Forschungsinstitut für Alte Musik an der Musik-Akademie der Stadt Basel 38 (2014): 85–104.

Chrzanowski, Tadeusz, i Marian Kornecki. Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1982.

Clasen, Carl Heinz. Mittelalterliche Bildhauerkunst Preußen. Berlin: Deutscher Verein für Kunstwissenschaft, 1939.

Cresti, Carlo. Architetture vasariane. Contributo alle celebrazioni per il cinquecentenario della nascita di Giorgio Vasari, Firenze: Pontecorboli, 2012.

Czyżewski, Krzysztof J., Martin Gruneweg o krakowskiej katedrze. W: Żeby wiedzieć. Studia dedykowane Helenie Małkiewiczównie, red. Wojcech Walanus, Marek Walczak i Joanna Wolańska, 243–255. Kraków: Lettra-Graphic, 2008.

Czyżewski, Krzysztof J., i Marek Walczak. „Sztuka nowożytna wobec tradycji średniowiecznej; uwarunkowania, motywacje, realizacje”. W: Historyzm, tradycjonalizm, archaizacja: studia z dziejów świadomości historycznej w średniowieczu i okresie nowożytnym, red. Marek Walczak, 11–59. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2015.

Czyżewski, Krzysztof J., i Marek Walczak. „Uwagi o zastosowaniu srebra w sztuce dawnej Rzeczypospolitej. W: Fides, Ars, Scientia. Księga dedykowana pamięci ks. Augustyna Mednisa, red. Józef Skrabski i Andrzej Betlej, 239–254. Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie 2008.

Czyżewski, Krzysztof J., Wojcech Walanus i Marek Walczak. „Nagrobek sufragana płockiego Piotra Lubarta w kościele Mariackim w Krakowie”. Rocznik Krakowski 75 (2009): 11–41

Dzieduszycki, Maurycy. Kościół katedralny lwowski obrządku łacińskiego pod wezwaniem Wniebowzięcia Najśw. Panny. Lwów: O. Hołyński, 1872.

Dziubkowa Janina. Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych, Poznań: Muzeum Narodowe, 1996.

Frontczak, Beata. „‘Porachowanie z Panem Auszpurczaninem’. Specyfikacje kosztów wykonania złotej figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem i argenteriów z fundacji Jana Wawrzyńca Wodzickiego dla kościoła Mariackiego w Krakowie oraz historia tych zabytków’. Opuscula Musealia 26 (2009): 101–141.

Grela, Barbara. „Krzyż Tumski w katedrze we Włocławku”. Rozprawa magisterska napisana w Instytucie Historii Sztuki UJ pod kierunkiem dra hab. Marka Walczaka. Kraków, 2016.

Hall, Marcia B. „Another Look at the Rood Screen in the Italian Renaissance”. Sacred Architecture 27 (2015): 11–19.

Hall, Marcia B. „The Operation of Vasari’s Workshop and the Designs for S. Maria Novella and S. Croce”. The Burlington Magazine 115, no. 841 (1973): 204–209.

Hall, Marcia B. Renovation and Counter-Reformation: Vasari and Duke Cosimo in Sta. Maria Novella and Sta. Croce, 1565–1577. Oxford i New York: Oxford University Press, 1979.

Hecht, Christian. Katholische Bildertheologie der frühen Neuzeit: Studien zu Traktaten von Johannes Molanus, Gabriele Paleotti und anderen Autoren. 3 wyd. Berlin: Gebr. Mann Verlag, 2016.

Horzela, Dobrosława. „Chrystus Ukrzyżowany w katedrze Narodzenia Najświętszej Panny Marii w Sandomierzu. Tropem italianizmów w małopolskiej sztuce XIV w.”. Biuletyn Historii Sztuki 84, nr 2 (2022): 215–251.

Horzela, Dobrosława. „Witraże w kościele Bożego Ciała na Kazimierzu — fundacja jagiellońska?”. Biuletyn Historii Sztuki 81, nr 1 (2019): 29–62.

Horzela, Dobrosława. Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce 1440–1477. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2012.

Jankowski, Aleksander. „‘Obraz osobę reprezentujący podczas depositiy Ciała’. Portret trumienny w ceremonii pogrzebowej”. W: Portret trumienny. Studia i materiały, red. Aleksander Jankowski i Barbara M. Gawęcka, 31–56. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2020.

Jankowski, Aleksander. „‘Oczom pamięć pozostawiona’. Portret trumienny po egzekwiach…”. W: Portret trumienny. Studia i materiały, red. Aleksander Jankowski i Barbara M. Gawęcka, 57–77. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2020.

Jankowski, Aleksander. „Portret trumienny – od fascynacji ku naukowemu poznaniu”. W: Portret trumienny. Studia i materiały, red. Aleksander Jankowski i Barbara M. Gawęcka, 928. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2020.

Jankowski, Aleksander. Kościoły drewniane o zdwojonej konstrukcji ścian w Wielkopolsce. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2009.

Jurkowlaniec, Grażyna. Epoka nowożytna wobec średniowiecza: pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008.

Jurkowlaniec, Grażyna., „Remnants of a Shared Past: Medieval Monumental Crucifixes after the Reformation”. W: Medieval Art and Architecture after the Middle Ages, red. Janet M. Marquardt i Alyce A. Jordan, 67–88. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2009.

Karpowicz, Mariusz. „Uwagi o aplikacjach na obrazy i o roli sreber w dawnej Rzeczypospolitej”. Rocznik Historii Sztuki 16 (1986): 123–158.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I: Województwo Krakowskie, red. Józef Szablowski. Warszawa: Państwowy Instytut Sztuki, 1953.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III: Województwo Kieleckie, red. Jerzy Z. Łoziński i Barbara Wolff. Cz. 4: Powiat Kielecki. Warszawa: Państwowy Instytut Sztuki, 1957.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. II: Kościoły i klasztory Śródmieścia, 1, red. Adam Bochnak i Jan Samek. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1971.

Kronenberger, Andrzej. Wiadomość o cudownym wizerunku Pana Jezusa w kościele XX. Cystersów w Mogile z dodaniem nabożeństwa. Kraków: Drukarnia Anczyca, 1887.

Łukaszewicz, Józef. Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołów, kaplic, klasztorów, szkółek parafialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezyi poznańskiej. Poznań: Księgarnia Jana Konstantego Żupańskiego, 1858.

Łyczak, Bartłomiej. Toruński cech rzeźbiarski i snycerka na obszarze jego oddziaływania w latach 1695-1793. Warszawa: Wydawnictwo DiG 2017.

Mańkowski, Tadeusz. „Do dziejów rzeźby późnogotyckiej – Miklas Haberschrak”. Prace Komisji Historii Sztuki 8 (1939–1946): 252–261.

Mączyński, Józef. Kraków dawny i teraźniejszy z przeglądem jego okolic. Kraków: Księgarnia Józefa Czecha, 1854.

Mączyński, Ryszard. Nowożytne konfesje polskie. Artystyczne formy gloryfikacji grobów świętych i błogosławionych w Dawnej Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2003.

Mrozowski, Przemysław. Polskie nagrobki gotyckie. Warszawa: Arx Regia, 1994.

Olszewski, Andrzej M. „Ikonografia małopolskiej drewnianej rzeźby gotyckiej. Uwagi statystyczne”. W: Nobile claret opus. Studia z dziejów sztuki dedykowane Mieczysławowi Zlatowi, red. Teresa Kulak, 141–147. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998.

Olszewski, Andrzej M. „Krucyfiks gotycki w ołtarzu głównym kościoła św. Marka w Krakowie”. Nasza Przeszłość: Studia z Dziejów Kościoła i Kultury Katolickiej w Polsce 71 (1989): 61–68.

Organisty, Adam, i Marek Walczak. „Krucyfiks w arkadzie tęczowej kościoła św. Floriana w Krakowie. Modus 6 (2005): 49–59.

Pałamarz, Piotr. „Krucyfiks w kościele św. Barbary w Krakowie. Przyczynek do dziejów małopolskiej rzeźby gotyckiej”. Biuletyn Historii Sztuki 37, nr 2 (1975): 135–149.

Paszenda, Janusz. „List Władysława Łuszczkiewicza o architekturze kościoła św. Barbary w Krakowie”. Rocznik Krakowski 41 (1970): 97–100.

Pencakowski, Paweł. „Manierystyczny ołtarz główny w kościele św. Marka w Krakowie”. W: Studia z dziejów kościoła św. Marka w Krakowie, red. Zdzisław Kliś, 203–211.Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2001.

Pencakowski, Paweł. „Renesansowy ołtarz główny z katedry krakowskiej w Bodzentynie”. Studia Waweliana 11/12 (2002/2003): 107–155.

Pencakowski, Paweł. Recepcja dzieł dawnej sztuki i pamiątek przeszłości w diecezji krakowskiej w epoce kontrreformacji. Kraków: Wydawnictwo Akademii Sztuk Pięknych im. Jana Matejki, 2009.

Polanowski, Leszek. „Kościół parafialny p.w. św. Marii Magdaleny w Miechocinie”. Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne 10 (1995): 3–14.

Róg, Rafał. Kościół w Niepołomicach, Kraków: Parafia Rzymsko-Katolicka w Niepołomicach, 1998.

Samek, Jan. „Res-imagines: Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym czasów nowożytnych w Polsce (lata 1600–1800)”. Rocznik Historii Sztuki 8 (1970): 177–248.

Skrabski, Józef. „Modernizacja i renowacja kościoła Mariackiego w czasach archiprezbitera Jacka Łopackiego. Między Kacprem Bażanką a Franceskiem Placidim”. Rocznik Krakowski 74 (2008): 87–113.

Sowała, Wojciech. Artystyczne dzieje kolegiaty św. Jana Chrzciciela w Skalbmierzu. Kielce: Wydawnictwo Jedność, 2022.

Starzyński, Marcin., i Maciej Zdanek. „Mogiła w czasach Stanisława Samostrzelnika – szkic do dziejów klasztoru na przełomie XV i XVI wieku”. Cistercium Mater Nostra 1 (2007): 33–62.

Steiner, Peter Bernhard. „Der Benno-Bogen in der Münchner Frauenkirche (1604–1858)“. W: Ein Schatz nicht von Gold: Benno von Meißen — Sachsens erster Heiliger, red. Claudia Kunde i André Thieme. Petersberg: Imhof Verlag, 2017: 430–439.

Stolot, Franciszek. „Nie wykorzystane źródło do dziejów sztuki Krakowa w w. XVII i XVIII”. Rocznik Krakowski 44 (1973): 97–113.

Szydłowski, Tadeusz. „O Wita Stwosza Ołtarzu Marjackim i jego pierwotnym wyglądzie”. Prace Komisji Historii Sztuki PAU 2, nr 1 (1920): 23–28.

Szyma, Marcin, Anna Bojęś-Białasik, Jacek Czechowicz, Krzysztof J. Czyżewski i Marek Walczak. „Przegroda chórowa i lektorium w kościele Trójcy Świętej w Krakowie. Rekonstrukcja – datowanie – użytkowanie”. Biuletyn Historii Sztuki 83, nr 3 (2021): 783–842.

Tomkowicz, Stanisław. „Mogiła”. W: Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej. Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1906.

Walanus, Wojciech, i Marek Walczak. „Die Grabplatte des Plocker Suffragans Piotr Lubart in der Marienkirche zu Krakau und die Frage des Bestattungen von Weichbischöfen“. W: Epigraphica et Sepulcralia. Fórum epigrafických a sepulkrálních studií. T. 3, 477–500. Praha: Artefactum 2009.

Walanus, Wojciech. Późnogotycka rzeźba drewniana w Małopolsce 1490–1540. Kraków: Universitas. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych, 2006.

Wokół Wita Stwosza. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie, red. Dobrosława Horzela i Adam Organisty. Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, 2005.

Wurzbach von, Constantin. Die Kirchen der Stadt Krakau. Eine Monographie zur Geschichte und Kirchengeschichte des einstigen Königreichs Polen, Wien: Mechitharisten-Congregations-Buchhandlung, 1853.

Żmudziński, Jerzy. „Czas i okoliczności powstania oraz dalsze dzieje krucyfiksu tęczowego w kościele Mariackim w Krakowie”. W: O konserwacji prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie. Materiały sesji zorganizowanej przez Oddział Krakowski Stowarzyszenia Historyków Sztuki oraz Archiprezbitera Bazyliki Mariackiej ks. Infułata Bronisława Fidelusa, 121–139. Kraków: Stowarzyszenie Historyków Sztuki 1998.