Orientalism in Eastern Europe: the Quran Adventure of the Philomaths

Abdelhamid Drira

doi:10.18290/rh24721.3s

Data publikacji : 2025-01-09

Tom 72 Nr 1 Zeszyt specjalny (2024)

Orientalizm w Europie Wschodniej: przygoda z Koranem filomatów

Abdelhamid Drira

https://orcid.org/0000-0002-0758-1675

DOI: https://doi.org/10.18290/rh24721.3s

Abstrakt

Koran filomatów to fascynująca przygoda będąca udziałem błyskotliwych studentów-patriotów, głównie Polaków. Na początku XIX wieku spędzili oni kilka lat na Litwie, tworząc pierwsze polskie tłumaczenie Koranu, wykorzystując alfabet łaciński. Liczne artykuły oraz kilka książek poświęcono temu Koranowi, a także Tatarom Europy Północnej. Jednak publikacje te podkreślają przede wszystkim polityczne i patriotyczne cele leżące u podstaw takiego tłumaczenia. Niniejszy obszerny artykuł, oparty na mojej rozprawie doktorskiej obronionej na Sorbonie, podąża inną ścieżką i dowodzi, że tłumaczenie filomatów było przede wszystkim projektem naukowym i literackim, motywowanym ogromnym zainteresowaniem filomatów orientalistyką. Z tego względu pierwsza część artykułu jest poświęcona wykazaniu znaczenia ruchu orientalizmu w Polsce i Wilnie, zarówno ogólnie, jak i wśród kilku członków filomatów oraz filaretów. Poruszono również kwestię rehabilitacji polskich orientalistów, którzy żyli w Rosji w XIX wieku. Druga część badań dotyczy kluczowych pytań związanych z Koranem filomatów, takich jak: kim byli prawdziwi autorzy, jakie były ich źródła, poziom znajomości języka arabskiego oraz ich metodologia pracy. Niektóre z tych praktycznych pytań nigdy wcześniej nie były poruszane. Skupiam się również na losach rękopisu filomatów po ich skazaniu przez władze carskie w 1823 roku. To prawda, że pierwsze drukowane polskie tłumaczenie Buczackiego w Warszawie w 1858 roku jest powiązane z tłumaczeniem filomatów. Niemniej jednak badania te zdecydowanie odrzucają popularne dziś oskarżenia o uzurpację. Wreszcie artykuł pokazuje mniej znany wkład innych ważnych autorów, takich jak Andrzej Potocki i Albert de Biberstein Kazimirski.

Słowa kluczowe:

filomaci, filareci, Koran, Tafsir, Tatarzy, orientalizm, Wilno, polskie tłumaczenie, Domeyko, Kazimirski, Buczacki, Potocki

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf (English)

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Ambroziak, Daria. 2007. Każdy baron ma swoją fantazję: Józef Sękowski. Polak z pochodzenia, Rosjanin z wyboru. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

Banionis, Juozas. 2020. “Samuel Dickstein and His Publication on Ignacy Domeyko’s Master’s Dissertation (Thesis) at University in Vilna.” Studia Historiae Scientiarum, no. 19: 35–52.

Beauvois, Daniel. 2019. Vilna, La plus importante université de l’empire russe de 1803 à 1832, berceau des gloires polonaises du XIXe siècle. Paris: Polska Akademia Nauk.

Berger, Rafał. 2016. “Polskie przekłady Koranu.” Strefa-islam, April 26. http://strefa-islam.pl/?p=401.

Bieliński, Józef. Królewski Uniwersytet Warszawski (1816-1831). 1907, 1911, 1913. Vols. 1–3. Warsaw–Kraków: W. L. Anczyc i Spółka.

Bibliander, Théodore. 2007. Le coran à la renaissance, Plaidoyer pour une traduction. Introduction, trad. and notes Henri Lamarque. Toulouse: Mirail.

Blachère, Régis. 1945–1950. Le Coran, Traduction selon un essai de reclassement des sourates par Régis Blachère, 2 vols. Paris: G. P. Maisonneuve.

Buczacki, Jan Murza Tarak, Władysław Kościuszko, and Aleksander Nowolecki. 1858. Koran. Warsaw.

Bumblauskas, Alfredas, Birutė Butkevičienė, Ryšard Gaidis, et al. 2020. Alma Mater Vilnensis: A Short History of the University. Vilnius: Vilniaus universiteto leidykla.

Charkiewicz, Walerian. 1936. “Bobrowski Michał.” In Polski słownik biograficzny, vol. 2, edited by Władysław Konopczyński, 160–161. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Danecki, Janusz. 2011. “Literature of the Polish Tatars.” In Muslims in Poland and Eastern Europe. Widening the European Discourse on Islam, 40-52, edited by Katarzyna Górak-Sosnowska. Warsaw: University of Warsaw.

Drira, Abdelhamid. 2021. “Genèse et sources du Dictionnaire arabe-français d’Albert de Biberstein Kazimirski.” Nouvelles Chroniques du manuscrit au Yémen, no. 12: 115–146.

Drira, Abdelhamid. 2019. “Kazimirski dans l’Histoire du Coran : Histoire de la traduction du Coran du XIIe s. au XXe s.” The Arabist: Budapest Studies in Arabic, no. 40: 9–43.

Drira, Abdelhamid. 2021. “Kazimirski, un orientaliste atypique à redécouvrir.” The Arabist: Budapest Studies in Arabic, no. 42: 27–56.

Drira, Abdelhamid. 2024. “L’approche linguistique des orientalistes avec le vocabulaire islamique.” In Le monde musulman au regard de l’Europe (XVIIe-XXe siècles), collective work, 319–350. Saint-Denis La Réunion: Presses Universitaires Indianocéanique.

Drira, Abdemhamid, and Grzegorz Kubacki. 2021. “Wojciech Biberstein-Kazimirski, orientalista i dyplomata.” Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, no. 37: 161–177.

Drozd, Andrzej. 2004. “Koran staropolski. Rozważania w związku z odkryciem tefsiru mińskiego z 1686 roku.” Rocznik Biblioteki Narodowej 36: 237–250.

Duchińska, Seweryna. 1887. “Lettres de Paris.” Kłosy, July, 2: 38–39.

Estreicher, Karol. 1874. “Kazimirski.” In Bibliografia polska, XIX stulecia, vol. 2, 371. Kraków: Akademia Umiejętności.

Girininkaitė, Veronika. 2024. Manuscript and Archival Sources Related to the Life and work of the Philomates in the Collections of the Vilnius University Library, Roczniki Humanistyczne 72 (1): 173–185.

Herzen, Alexander. 1968. My Past and Thoughts, The Memoirs of Alexander Herzen. Translated by Humphrey Higgins and Constance Garnett, vol. 4. New York: Knopf.

Hugo, Victor. 1829. Les Orientales. Paris: Hetzel.

Illouz, Jean-Nicolas. 2021. “Boleslas Ier, surnommé Chorbry le Grand, traduction par Gérard d’un poème de J. U. Niemcewicz, tiré de La Vieille Pologne (1833). Texte présenté et établi par Jean--Nicolas Illouz.” Revue Nerval, no. 5: 309–316.

Jański, Bogdan. 2003. Bogdan Janski Diary 1830-1839. Edited by Andrzej Jastrzębski. Translated by Francis Grzechowiak: Rome, Congregation of the Resurrection DNJC.

Kaji, Sayaka. 2011. “Vilnius Intellectuals and the Early 19th-Century Concept of Lithuania: The Society of Scoundrels and Local Society.” Lithuanian Historical Studies 16:143–68.

Kalinowska, Maria, Katarzyna Tomaszuk, and Małgorzata Borowska. 2012. Filhellenizm w Polsce. Wybrane tematy. Warsaw: University of Warsaw.

Kalinowska, Maria. 1995. Grecja romantyków. Studia nad obrazem Grecji w literaturze romantycznej. Toruń: Nicolaus Copernicus University in Toruń.

Kołodziejczyk, Dariusz. 2011. The Crimean Khanate and Poland-Lithuania: International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century). A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Leiden: Brill.

Kołodziejczyk, Dariusz. 2018–2022. “Wielka i Mała Rozbieżność” widziane przez szkła korporacji: mieszkańcy Europy Środkowo-Wschodniej w Azji w XVII wieku [The Great and the Little Divergence seen through corporate lenses: Central and Eastern Europeans in Asia in the 17th century]. Research project. Warsaw: Narodowe Centrum Nauki.

Kulwicka-Kamińska, Joanna. 2016. “Fenomen Wielkiego Księstwa Litewskiego – koegzystencja kultur. Przekłady Koranu na język polski.”. Litteraria Copernicana, no. 2: 39–52. https://doi.org/10.12775/LC.2016.017.

Kulwicka-Kamińska, Joanna. 2020. “Language and Cultural Transmission in Tatar Kitab. The State of Research.” Poznań Polish Studies 27 (2): 65–84.

Kulwicka-Kamińska, Joanna. 2018. “Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Teoria i praktyka badawcza.” Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 74: 93–106.

Kulwicka-Kamińska, Joanna, and Czesław Łapicz. 2018–2022. Tefsir Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego: XVI-wieczny przekład Koranu na język polski. Wydanie krytyczne zabytku polskiej kultury narodowej, vols. 1–3. Toruń: UMK.

Łapicz, Czesław. 2013. “Niezwykłe losy pierwszego drukowanego przekładu Koranu na język polski.” Poznańskie Studia Polonistyczne Seria językoznawcza 20 (2): 129–143.

Larzul, Sylvette. 2008. “Kazimirski.” In Dictionnaire des orientalistes de langue française, 535–538. Paris: Karthala.

Lebedev, Leonid. 1909. “Из воспоминаний: Симбирская гимназия, 1851–1854 гг. [From Memoirs: Simbirsk Gymnasium, 1851–1854].” In Симбирская гимназия (1809–1909 гг.), 2–16. Simbirsk: Tipo-lit. Tokareva A. T.

Minczeles, Henri, and Léon Poliakov. 2000. [Preface to:] Vilna, Wilno, Vilnius, La Jérusalem de Lituanie. Paris: La Découverte.

Mejor, Marek. 2009. “Early History of Oriental Studies at Vilnius University.” Acta Orientalia Vilnensia 10 (1–2): 15–28.

Messaoudi, Alain. 2015. Les arabisants et la France coloniale. 1780-1930, and Annexes. Lyon: ENS.

Nowak, Joanna. 2017. “Józef Julian Sękowski (1800–1858): Kontrowersyjny badacz Wschodu muzułmańskiego na tle epoki.” In Wschód muzułmański w ujęciu interdyscyplinarnym. Ludzie – teksty – historia, edited by Grzegorz Czerwiński and Artur Konopacki, 17–33. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.

Radziszewska, Iwona. 2009. “Język ksiąg religijnych Tatarów litewsko-polskich, funkcjonujących w środowisku muzułmanów polskich.” Linguistica Copernicana 2 (2): 261–271. https://doi.org/10.12775/LinCop.2009.032.

Reychman, Jan. 1996. “Kazimirski.” In Polski słownik biograficzny, vol. 12, 295–297. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Reychman, Jan. 1964. Orient w kulturze polskiego oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolinskich.

Reychman, Jan. 1947. “Tłumacze języków wschodnich w Polsce XVIII wieku.” Myśl Karaimska 24 (2): 66–78.

Sękowski, Józef Julian. 1818. Amtsal Lokman el-Hakim, Podobieństwa czyli bajki mędrca Lokmana. Vilnius: Drukarnia pijarska XX Pijarów.

Serejski, Marian Henryk. 1961. Joachim Lelewel, 1786-1861 sa vie et son oeuvre, traduit par Stanisława Lazar. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Serikoff, Nikolaj. 2009. “Thinking in a Different Language: The Orientalist Senkovskii and ‘Orientalism’.” Acta Orientalia Vilnensia 10 (1–2): 111–124.

Siedlecka-Siwuda, Jadwiga. 2008. “Szereszewo – historia miasteczka.” W: Encyklopedia Puszczy Białowieskiej. https://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=942.

Siemieniec-Gołaś, Ewa. 2017. “Koncepcje nauczania języków orientalnych w czasach stanisławowskich.” Przegląd Orientalistyczny, no. 3–4: 443–450.

Siwiec, Paweł, Józef Sękowski, Ignacy Krasicki, et al. 2016. Literatura Orientu w piśmiennictwie polskim XIX wieku. Kraków: Księgarnia Akademicka.

Śliwa, Joachim. 2018. “Józef Julian Sękowski (1800–1858), doktor filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego i członek zagraniczny Towarzystwa Naukowego Krakowskiego.” Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN 63:184–196.

Starczewska, Katarzyna K. 2023. “The Qur’ans of the Spanish Moriscos and the Tatars of the Grand Duchy of Lithuania: Drawing Comparisons and Tracing Patterns.” Lietuvos istorijos studijos 52: 71–89.

Turowska-Barowa, Irena. 1938. “Zapomniany orientalista polski: w pięćdziesiątą rocznicę zgonu Wojciecha Kazimirskiego.” Przegląd Współczesny 17 (65): 109–122.

Versteegh, Kees. 2020. “Can a Language be Islamic?” Eurasian Studies 18 (1): 5-25. https://doi.org/10.1163/24685623-12340081.

Więckowska, Helena, ed. 1949. Listy emigracyjne Joachima Lelewela, vol. 2, 1836–1841. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Więckowska, Helena, ed. 1956. Listy emigracyjne Joachima Lelewela, vol. 5, 1831–1860. Kraków: Polska Akademia Umiejętności; Wrocław: Zakład im. Ossolińskich.

Więckowska, Helena. 1980. Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek. Warsaw: Czytelnik.

Wójcik, Zbigniew. 1995. Ignacy Domeyko. Litwa – Francja – Chile. Warsaw: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Zagoskin, N. P. 1904. “Верниковскіи, Иван Антонович.” In Биографический словарь профессоров и преподавателей Императорского Казанского университета: За сто лет (1804–1904) [Biographical Dictionary of Professors and Teachers of the Imperial Kazan University: For One Hundred Years (1804–1904)], [vol.] 1, 53–54. Kazan’: Tipo-lit. Imp. un-ta.

Zieliński, Stanisław. 1933. “Wiernikowski.” In Mały słownik pionierów polskich kolonialnych i morskich. Podróżnicy, odkrywcy, zdobywcy, badacze, eksploratorzy, emigranci – pamiętnikarze, działacze i pisarze migracyjni, 590. Warsaw: Instytut Wydawniczy Ligi Morskiej i Kolonjalnej.

Żukowska, Kazimiera. 2008. Wychowankowie Uniwersytetu Wileńskiego w ś wietle korespondencji, wspomnień, dokumentów: Joachim Lelewel i Szymon Żukowski. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.