Polonia brazylijska — przegląd badań oraz informacje o wybranych zespołach archiwalnych

Jacek Gołębiowski; Piotr Rachwał

doi:10.18290/rh24722.1

Data publikacji : 2024-04-04

Tom 72 Nr 2 (2024)

Polonia brazylijska — przegląd badań oraz informacje o wybranych zespołach archiwalnych

Jacek Gołębiowski

https://orcid.org/0000-0003-3082-2278

Piotr Rachwał

https://orcid.org/0000-0003-1903-4115

DOI: https://doi.org/10.18290/rh24722.1

Abstrakt

Historia polskiego osadnictwa w Brazylii sięga połowy XIX w. Największe nasilenie migracji nastąpiło w latach 1890–1892 i zostało nazwane „gorączką brazylijską”. Działające od tego czasu liczne polskie organizacje i stowarzyszenia kultywowały polskość i pielęgnowały pamięć o kraju przodków. Aktywne w tych działaniach było także polskie duchowieństwo. Skala migracji spowodowała, że badania nad Polonią stały się przedmiotem licznych opracowań naukowych. Szczególnie popularne były studia nad dziejami osadnictwa, materiały wspomnieniowe, dokumentujące działalność organizacji polonijnych, poświęcone ważnym postaciom życia społecznego, kulturalnego, gospodarczego i religijnego. Wiele zagadnień związanych z obecnością i działalnością Polaków w Brazylii wciąż jednak czeka na rzetelne opracowanie. Wydaje się, iż pilną potrzebę stanowi inwentaryzacja, digitalizacja i udostępnienie nieeksplorowanych do tej pory materiałów źródłowych, które mogą stać się asumptem do dalszych badań. Cennym zasobem źródłowym dysponuje archiwum Zgromadzenia Księży Chrystusowców w Kurytybie. Było ono celem kwerendy prowadzonej w marcu i kwietniu 2023 r. Wstępne wyniki tych badań omówiono w prezentowanym tekście.

Słowa kluczowe:

Polonia brazylijska, Kurytyba, migracje, archiwum, digitalizacja, demografia historyczna

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf (English)

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

„1 Simpósio Cultural Brasil — Polonia (Pierwsze Sympozjum Kulturalne Brazylia-Polska), Kurytyba (Parana, Brazylia), 26–29 kwietnia 1988 r.” Przegląd Polonijny 15, nr 2 (1989).

Boschilia, Roseli. Reconstruindo memórias: os poloneses do Santo Inácio. Curitiba: Universidade Tuiuti do Paraná, 2004.

Breowicz, Wojciech. Ślady Piasta pod piniorami. Szkic z dziejów wychodźstwa polskiego w Brazylii. Warszawa: Polonia, 1961.

Cabral Reis, Antonio Leocadio, i Marcos Aurélio Tarlombani da Silveira. „A imigração Polonesa no territorio Paranaense. Aspectos culturais e distribuição especial coloniac polonesas no espaço geografico paranaense”. Dostęp 1 czerwca 2023. http://www.diaadiaeducacao.pr.gov.br/ portals/ pde/arquivos/1756–8.pdf.

Chwalba, Andrzej, i Wojciech Harpula. Cham i pan. A nam, prostym, zewsząd nędza? Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2022.

Ciuruś, Eugeniusz. Polacy w Brazylii. Lublin: Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1977.

Dembicz, Andrzej, i Krzysztof Smolana. La presencia polaca en América Latina. Varsóvia: Centro de Estudios Latinoamericanos Universidad de Varsovia, 1993.

Dobosiewicz, Zbigniew, i Waldemar Rómmel. Polonia w Ameryce Łacińskiej. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1977.

Dolinski, Karel, i Magdalena Szmytkowska. „Charakterystyka polskiej diaspory w Kurytybie (Brazylia) w świetle badań społecznych”. Przegląd Geograficzny 91, z. 2 (2019): 81–96. https:// doi.org/ 10.7163/PrzG.2019.2.5.

Dworecki, Tadeusz, oprac. Zmagania Polonijne w Brazylii. T. 2, Pamiętniki brazylijskie. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1987.

Dworecki, Tadeusz. Polscy werbiści 1900–1978. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1980.

Dygasiński, Adolf. Na złamanie karku. Warszawa: Kurier Warszawski, 1893.

Filipiak, Paulo, i João Krawczyk. Fastos da Sociedade União Juventus, Fasciculo I 1898–1938. Curitiba, Rio de Janeiro: Gráfica Vicentina, 1978.

Garcez, Luiz. Curitiba: evolução urbana. Parana: Imprensa Universitária da Universidade Federal do Paraná, 2006.

Głuchowski, Kazimierz. „Z dziejów wychodźstwa i osadnictwa polskiego w Brazylii”. W: Emigracja Polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, redaktorzy Antoni Olcha i Aniela Kaczmarek, 35–45. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971.

Głuchowski, Kazimierz. Wśród pionierów polskich na Antypodach. Materjały do problemu osadnictwa polskiego w Brazylji. Warszawa: Instytut Naukowy do Badań Emigracji i Kolonizacji, 1927.

Gmitruk, Janusz, Izabela Klarner-Kosińska, i Jerzy Mazurek, red. Polonia brazylijska w piśmiennictwie polskim. Antologia. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2000.

Groniowski, Krzysztof. „Gorączka brazylijska”. Kwartalnik Historyczny 74, nr 2 (1967): 317–342.

Groniowski, Krzysztof. „O mito da América Latina no campo polonês no período das «febres brasileiras»”. Estudios Latinoamericanos 6, cz. 2 (1980): 55–65.

Groniowski, Krzysztof. Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 1871–1914. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1972.

Gucka, Agnieszka. Obraz emigracji polskiej na łamach „Dziennika Poznańskiego” i „Kuriera Poznańskiego” (1859–1939). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, 2005.

Hempel, Antoni. Polacy w Brazylii. Lwów: Nakładem Wydawnictwa Kuriera Lwowskiego, 1893.

Hiroshi Saito. Contenda: assimilação de Poloneses no Paraná. São Paulo: Editôra Sociologia e Política, 1963.

Janicki, Kamil. Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2021.

Jaszewska, Ewa. „«Gorączka brazylijska» na łamach «Kurjera Lwowskiego» w 1890 r.”. Resovia Sacra 28 (2021): 139–154.

Kieniewicz, Stefan. Historia Polski 1795–1918. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1996.

Klarner-Kosińska, Izabela. Emigracja z Królestwa Polskiego do Brazylii 1890–1914. Warszawa: Książka i Wiedza, 1975.

Kłobukowski, Stanisław. Wspomnienia z podróży po Brazylii, Argentynie, Paragwaju, Patagonii i Ziemi Ognistej. Lwów: Gazeta Handlowo-Geograficzna, 1898.

Kołodziej, Edward, i Rafał Mrowiec. Ameryka Łacińska, Hiszpania i Portugalia w źródłach Archiwum Akt Nowych do roku 1945. Warszawa: Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996.

Kołodziej, Edward. Emigracja z ziem polskich i Polonia 1865–1939. Informator o źródłach przechowywanych w centralnych archiwach państwowych w Polsce. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.

Kołodziej, Edward. Emigracja z ziem polskich i Polonia 1939–1965. Informator o źródłach przechowywanych w centralnych archiwach państwowych w Polsce. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 1996.

Kołodziej, Edward. Polonia zagraniczna. Informator o materiałach źródłowych do 1939 roku przechowywanych w Archiwum Akt Nowych. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1981.

Konopnicka, Maria. Pan Balcer w Brazylii. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1910.

Kowalski. Grzegorz M. „«Upraszam o łaskawe udzielenie mi informacji w sprawach emigracyjnych…» Korespondencja do Polskiego Towarzystwa Emigracyjnego w Krakowie (1911–1912)”. Przegląd Polonijny 30, z. 2 (2004): 97–116.

Kozimala, Anna. „Życie codzienne polskich emigrantów w Brazylii w świetle pamiętników”. Rocznik Przemyski, Historia 58, z. 4 (2022): 51–86.

Koźniewski, Kazimierz, oprac. Pamiętniki emigrantów 1878–1958. Warszawa: Czytelnik, 1960.

Krasicki, Marek. „Sytuacja Polonii brazylijskiej w dobie ustaw nacjonalistycznych prezydenta Getulio Vargasa”. W: Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej. Zbiór studiów, red. Marcin Kula. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983.

Krzywicki, Ludwik, i Stanisław Stemplowski, oprac. Pamiętniki emigrantów. Ameryka Południowa. Warszawa: Instytut Gospodarstwa Społecznego, 1939.

Kubas-Paradowska, Mirosława, i Wojciech Krawczuk, oprac. Inwentarz zbioru archiwalnego ks. Jana Pitonia CM. Warszawa: Pax, 1989.

Kula, Marcin. „Ameryka bliska i daleka”. W: Ameryka Łacińska w relacjach Polaków. Antologia, oprac. Marcin Kula, 5–48. Warszawa: Interpress, 1982.

Kula, Marcin. „Polska literatura dotycząca Ameryki Łacińskiej XIX i XX w.”. Dzieje Najnowsze 4, nr 2 (1972): 119–136.

Kula, Marcin. Historia Brazylii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1987.

Kula, Marcin. Polonia brazylijska. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981.

Kula, Witold, Nina Assorodobraj-Kula, i Marcin Kula, oprac. Listy emigrantów z Brazylii i Stanów Zjednoczonych 1890–1891. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1973.

Landmann, Tomasz. „«Gazeta Polska w Brazylii» w pierwszych miesiącach po wznowieniu działalności (lipiec-grudzień 1893 roku)”. Rocznik Historii Prasy Polskiej 25, nr 1 (2022): 75–94.

Lepecki, Mieczysław Bohdan. „Parana”. W: Emigracja Polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, red. Antoni Olcha i Aniela Kaczmarek, 19–34. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971.

Leszczyński, Adam. Ludowa historia Polski. Warszawa: W.A.B., 2020.

Łaźniewski, Witold. „Kolonie polskie w stanie Parana w Brazylii”. Głos 7, nr 24 (1892): 278–280.

Łepkowski, Tadeusz. „Polskie badania nad dziejami Ameryki Łacińskiej w XIX i XX w.”. Dzieje Najnowsze 3, nr 3 (1971): 109–114.

Malczewski, Zdzisław. Słownik biograficzny Polonii brazylijskiej. Warszawa: Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, 2000.

Malczewski, Zdzisław. Ślady polskie w Brazylii. Warszawa: Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2008.

Malikowski, Adriano, i Lúcio Kreutz. „Nacionalização do ensino eo processo escolar entre imigrantes poloneses no Rio Grande do Sul”. Conjectura: Filosofia e Educação 20, nr 1 (2015): 164–181. http://www.ucs.br/etc/revistas/index.php/conjectura/article/view/2657.

Malinowski, Mariusz. Ruch polonijny w Argentynie i Brazylii w latach 1989–2000. Warszawa: CESLA, 2005.

Marcilio, Maria Luiza. „Historical Demography in Latin America: An Assessment”. W: A Global History of Historical Demography: Half a Century of Interdisciplinarity, red. Antoinette-Fauve Chamoux, Ioan Bolova, i Sølvi Sogner, 435–450. Bern: Peter Lang, 2016.

Mazurek, Jerzy, i Longin Kaczanowski. Chłop polski w Brazylii. Warszawa: Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 1999.

Mazurek, Jerzy, red. Polska i Brazylia — bliższe, niż się wydaje. Warszawa: Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Muzeum Niepodległości, 2020. http://muzeum-niepodleglosci.pl/wp-content/uploads/2021/01/PolskaBrazylia_EBOOK_31XII-2020.pdf.

Mazurek, Jerzy. A Polônia e seus emigrados na America Latina (até 1939). Varsóvia: Instituto de Estudos Ibéricos e Ibero-Americanos da Universidade de Varsóvia, Museu de História do Movimento Popular Polonês em Varsóvia, 2019.

Mazurek, Jerzy. Kraj a emigracja. Ruch ludowy wobec wychodźstwa chłopskiego do krajów Ameryki Łacińskiej (do 1939 roku). Warszawa: Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, 2006.

Michalik-Sztumska, Magdalena. „Wychodźstwo polskie w Brazylii. Stan badań nad zagadnieniem”. Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie 11 (2010): 323–330.

Mocyk, Agnieszka. Piekło czy raj? Obraz Brazylii w piśmiennictwie polskim w latach 1864–1939. Kraków: Universitas, 2005.

Oliveira, Márcio de. „A organização social dos imigrantes poloneses e seus descendentes em Curitiba, 1890–1938”. W: E/imigrações: histórias, culturas, trajetórias, red. Ismênia de Lima Martins i Alexandre Hecker, 83–98. São Paulo: Expressão e Arte, 2010.

Oliveira, Márcio de. „Origens do Brasil meridional: dimensões da imigração polonesa no Paraná, 1871–1914”. Estudos Históricos 22, nr 43 (2009): 218–237.

Oliveira, Márcio de. „Os poloneses do Paraná (Brasil) e a questão da nacionalização dos imigrantes (1920–1945)”. W Simpósio Nacional de História, 25., 2009, Fortaleza. Anais do XXV Simpósio Nacional de História — História e Ética. Fortaleza: ANPUH, 2009. https://anpuh.org.br/ uploads/anaissimposios/pdf/201901/1548772192_ f6e47e605f57df24d1af54047ea2aa8b.pdf.

Orzeł-Dereń, Kinga. Śladami polskich kolonistów w Brazylii. Historia osadnictwa na terenach Santana. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2013.

Paczkowski, Andrzej. Prasa polonijna w latach 1870–1939. Zarys problematyki. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1977.

Paleczny, Tadeusz. „Ameryka bliższa czy dalsza? Polonia latynoamerykańska w piśmiennictwie polskim po 1980 roku. Szkic bibliograficzny”. W: Emigracja, Polonia, Ameryka Łacińska. Procesy emigracji i osadnictwa Polaków w Ameryce Łacińskiej i ich odzwierciedlenie w świadomości społecznej, red. Tadeusz Paleczny, 85–91. Warszawa: Centrum Studiów Latynoamerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, 1996.

Paleczny, Tadeusz. „Stan i perspektywy badań nad Polonią latynoamerykańską”. W: Diaspora polska w procesach globalizacji. Stan i perspektywy badań, red. Grzegorz Babiński i Henryk Chałupczak, 249–255. Kraków: Bohdan Grell i Córka, 2006.

Paradowska, Maria. Podróżnicy i emigranci. Szkice z dziejów polskiego wychodźstwa w Ameryce Południowej. Warszawa: Interpress, 1984.

Pawłowicz, Bohdan. Chłopiec z pinjorowych lasów. Lwów–Warszawa: Książnica-Atlas, 1934.

Puchalski, Piotr. „Polityka kolonialna międzywojennej Polski w świetle źródeł krajowych i zagranicznych. Nowe spojrzenie (1918–1945)”. Res Gestae. Czasopismo Historyczne 7 (2018): 68–121.

Siemiradzki, Józef. Szlakiem wychodźców. Wspomnienia z podróży po Brazylii odbytej z polecenia Galicyjskiego Wydziału Krajowego. T. 1–2. Warszawa: Drukarnia A.T. Jezierskiego, 1900.

Siemiradzki, Józef. Za morze. Lwów: Pierwsza Związkowa Drukarnia we Lwowie, 1894.

Siofre, Sirlei Maria. Colégio Estadual Dom Pedro II e a influência da imigração Polonesa. Monografia. Curitiba: Universidade Federal do Paraná, Setor de Ciências Humanas, 2000.

Smolana, Krzysztof. „Polskie kolekcje archiwalne w Ameryce Łacińskiej”. Archeion 99 (1998): 167–182.

Sousa, Joab Monteiro de. Imigrantes no Paraná: a inserção e contribuição polonesa em Irati/PR. Anais do I Seminário Nacional Sociologia & Política. Curitiba: Universidade Federal do Paraná, 2009.

Stasik, Florian. Polska emigracja zarobkowa w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1865–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985.

Stemplowski, Ryszard, i Jan Szemiński. „Polskie źródła archiwalne do dziejów Ameryki Łacińskiej w XIX i XX wieku”. Dzieje Najnowsze 4, z. 2 (1972): 137–145.

Stołyhwo, Kazimierz. Sprawozdanie z podróży do Brazylji w sprawie badań antropologicznych nad ludnością polską w Paranie. Warszawa: Naukowy Instytut Emigracyjny i Kolonijalny, 1931.

Topaczewski, Władysław. Memórias de nosso torrão Natal. Dom Feliciano: Universidade de Passo Fundo, 1961.

Uniłowski, Zbigniew. Żyto w dżungli. Warszawa: Wydawnictwo J. Przeworskiego, 1936.

Wachowicz, Ruy Christovam, i Zdzisław Malczewski. Perfís Polônicos no Brasil. Curitiba: Vicentina, 2000.

Wachowicz, Ruy Christovam. „Saporski: Um pioneiro polono-paranaense”. Projeções 2, nr 2 (2000): 107–147.

Wachowicz, Ruy Christovam. „Towarzystwo Uniao Juventus”. W: Emigracja Polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, red. Antoni Olcha i Aniela Kaczmarek, 222–230. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971.

Wachowicz, Ruy Christovam. Abranches: paróquia da imigração polonesa. Um estudo de história demográfica. Curitiba: Universidade Federal do Paraná, 1974.

Wachowicz, Ruy Christovam. O Camponês Polonês no Brasil. Curitiba: Fundação Cultural, Casa Romário Martins, 1981.

Walewander, Edward. „Duszpasterstwo polskie w Ameryce Łacińskiej. Przyczynek do bibliografii”. Studia Polonijne 20 (1999): 119–130.

Warchałowski, Kazimierz. Do Parany. Przewodnik dla podróżujących i wychodźców. Kraków: Nakładem autora, 1903.

Warchałowski, Kazimierz. Picada. Wspomnienia z Brazylii. Warszawa: Pionier, 1930.

Weber, Regina. „Imigração e identidade étnica: temáticas historiográficas e conceituações”. Dimensões — Revista de História da Ufes 18 (2006): 236–250. https://lume.ufrgs.br/handle/ 10183/148537.

Wirtualne Muzeum Polonii. Dostęp 10 czerwca 2023. http://muzeumpolonii.uw.edu.pl/?page_ id=1386.

Włodek, Ludwik. Polskie kolonie rolnicze w Paranie. Warszawa: Księgarnia E. Wende i S-ka T. Hiż i A. Turkuł, 1911.

Woś-Saporski, Edmund Sebastian. Pamiętnik. Warszawa: Międzynarodowe Towarzystwo Osadnicze, 1939.

Wójcik, Władysław. „75 lat prasy polskiej w Brazylii”. Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 7, nr 2 (1968): 261–274.

Wyżga, Mateusz. Chłopstwo. Historia bez krawata. Kraków: Znak Horyzont, 2022.

Zając, Józef. „Liczba Polaków w Brazylii”. W: Emigracja Polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, red. Antoni Olcha i Aniela Kaczmarek, 149–151. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1971.

Zaleski Trindade, i Rhuan Targino. Um „Imperialismo Polonês”: Narrativas Brasileiras das relações da Polônia com os imigrantes poloneses no periodo entreguerras. Curitiba: Universidade Federal do Parana, 2020.

Zamorski, Krzysztof. Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1991.

Żabko-Potopowicz, Bolesław. Osadnictwo polskie w Brazylii. Warszawa: Syndykat Emigracyjny, 1936.

Żak, Marek. „Propaganda polskiego wychodźstwa do Brazylii w świetle miesięcznika «Morze» (1924–1939)”. Zeszyty Naukowe Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Witelona w Legnicy, nr 22 (2017): 69–92.