Kulturtransfer und das Okkulte: Rezeption esoterischer Wissensbestände aus der BRD im sozialistischen Polen

Monika Bednarczuk

doi:10.18290/rh25735.10

Published : 2025-08-04

Vol. 73 No. 5 (2025)

Cultural Transfer and the Occult: The Reception of Esoteric Practices from West Germany in Socialist Poland

Monika Bednarczuk

https://orcid.org/0000-0003-3490-3446

DOI: https://doi.org/10.18290/rh25735.10

Abstract

While esoteric practices in the GDR became largely marginalised, investigations into paranormal phenomena in West Germany developed into an autonomous field of research, as evidenced by the Institut für Grenzgebiete der Psychologie und Psychohygiene in Freiburg i.B. The institute was founded by the psychologist and physician Hans Bender, who gained an international reputation and whose name was known also in socialist Poland. The paper examines selected aspects of the cultural transfer of esoteric practices from West Germany in the 1970s and 1980s. It addresses the following topics: the reception of Hans Bender’s ideas in socialist Poland, the dissemination of selected anthroposophic concepts, the importance of German publications for Leszek Szuman’s books on astrology and the occult, and the exemplary role of the German magazine Esotera for the Polish monthly Biuletyn Psychotronika: Trzecie Oko. The analysis of these issues also helps to highlight the significance of cultural brokers. The focus lies here on the theatre director, writer and promoter of esoteric practices Lech Emfazy Stefański, the literary translator and expert in anthroposophy and gnosis Jerzy Prokopiuk, the astrologer Leszek Szuman, and the journalist and New Age promoter Lucyna Winnicka.

Keywords:

cultural transfer, the occult, esoteric practices, West Germany, socialist Poland

Details

References

Statistics

Authors

Download files

pdf (Deutsch)

Altmetric indicators

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Anton, A. (2018). Das Paranormale im Sozialismus: Zum Umgang mit heterodoxen Wissensbeständen, Erfahrungen und Praktiken in der DDR. Logos.

Bednarczuk, M. (2024a). Miron Białoszewski, Lech Emfazy Stefański, and the paranormal: Toward a history of a peculiar relationship. Slavonica, 29(1), 1–15. https://doi.org/10.1080/13617427.2024.2420153

Bednarczuk, M. (2024b). Western esotericism and parapsychology in socialist Poland: Between censorship and the official culture. Zeitschrift für Slavische Philologie, 80(2), 399–425.

Bednarczuk, M. (2025). Health care, esoteric practices, and socialist governmentality in Poland. History of the Human Sciences. Online-Vorveröffentlichung. https://doi.org/10.1177/09526951251342703

Bender, H. (1973). Telepathie, Hellsehen und Psuchokinese: Aufsätze zur Parapsychologie. Piper.

Bender, H. (1976). Parapsychologie: Entwicklungen, Ergebnisse, Probleme (5. Aufl.). Wissenschaftliche Buchgesellschaft.

Bender, H. (1977). Od przesądów do przesądów (o. Übers.). Forum, (27), 20–21.

Białoszewski, M. (2012). Tajny dziennik. Znak.

Boruń, K., & Manczarski, S. (1977). Tajemnice parapsychologii. Iskry.

De Brosses, M.-T. (1977). Cuda, cudeńka i laboratoria (o. Übers.). Forum, (8), 22–23.

De Brosses, M.-T. (1987). Poltergeist profesora Bendera (ohne Übers.). Przekrój, (2180), 18–19. (Originalartikel erschienen als: Les poltergeist du professeur Bender. Un essai d'explication scientifique de phénomènes très étrangers. Paris Match, (1948), 3–9).

Dobiasz, M. (2012). Dzieje antropozofii w Polsce [Unveröffentlichte Masterarbeit]. Universität Warschau. https://www.gnosis.art.pl/e_gnosis/anthropos_i_sophia/dobiasz_dzieje_antropozofii_w_polsce.htm

Dyduch, J. (1952, 10. Mai). Protokół przesłuchania podejrzanego. Walter Robert Adolf (IPN BU_0_1251_226). Archiv IPN Warschau, Polen.

Espagne, M., & Werner, M. (1985). Deutsch-französischer Kulturtransfer im 18. und 19. Jahrhundert: Zu einem neuen interdisziplinären Forschungsprogramm des C.N.R.S. Francia, 13, 502–510. https://doi.org/10.11588/fr.1985.0.52120

Gottschalk, K. C. (1955). Dein Weiterleben nach dem Tode. Löwen-Verlag.

Hanegraaff, W. (2012). Esotericism and the academy: Rejected knowledge in Western culture. Cambridge University Press.

Hass, L. (1999). Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821–1999: Słownik biograficzny. Oficyna Wydawnicza RYTM.

Helbig-Mischewski, B. (1995). New-Age-Diskurs in der polnischen Literaturwissenschaft, Literaturkritik und Lyrik der 70er und 80er Jahre: Rekonstruktion eines Weltbildes. Sagner.

Krippner, S. (1980). Human possibilities: Mind exploration in the USSR and Eastern Europe. Anchor Press.

Lux, A. (2021). Wissenschaft als Grenzwissenschaft: Hans Bender (1907–1991) und die deutsche Parapsychologie. De Gruyter.

Lux, A., & Paletschek, S. (Hrsg.). (2016). Okkultismus im Gehäuse: Institutionalisierungen der Parapsychologie im 20. Jahrhundert im internationalen Vergleich. De Gruyter.

Manczarski, S. (1954, 7. Dezember). Ankieta personalna. Manczarski Stefan Feliks, ur. 30 V 1899 r. Instytut Podstawowych Problemów Techniki w Warszawie. Profesor nadzwyczajny (2/317/0/26.5/6789). Archiv der Neuen Akten, Warschau, Polen.

Märc, V. (2021). Death by Landscape? Geo-Pathogenic Zones as Architectural and Urbanistic Phenomenon. Sešit pro umění, teorii a příbuzné zóny/Notebook for Art, Theory, and Related Zones, (30). https://vvp.avu.cz/en/sesit/notebook-30

Middell, M. (2016, 28. Januar). Kulturtransfer, Transferts culturels. Docupedia-Zeitgeschichte. https://docupedia.de/zg/Kulturtransfer

Paciorkowski, R. (1974). Z zagadnień parapsychologii. WTK–Wrocławski Tygodnik Katolików, (51–52), 6–9.

Prokopiuk, J. (1980). Gnoza w rolnictwie? Argumenty, (8), 9–10.

Prokopiuk, J. (1982). Rolnictwo stare i nowe. Zorza, (29), 18–19.

Prokopiuk, J. (1984). Rolnictwo biodynamiczne. Biuletyn Psychotronika: Trzecie Oko, (1), 19–21; (2), 17–20; (4), 27–29; (5), 29–31.

Prokopiuk, J. (1986a). Antropozofia Rudolfa Steinera jako metoda poznania świata duchowego. Pismo Literacko-Artystyczne, (2), 127–144.

Prokopiuk, J. (1986b). Antropozofia jako most między starym a nowym poznaniem. Pismo Literacko-Artystyczne, (6–7), 211–225.

Prokopiuk, J. (2003). Szkice antropozoficzne: Chrześcijańska droga poznania duchowego. Studio Astropsychologii.

Prokopiuk, J. (2004). Rozdroża, czyli zwierzenia gnostyka. KOS.

Rzeczycka, M., & Trzcińska, I. (Hrsg.). (2019a). Polskie tradycje ezoteryczne 1890–1939: Bd. 1. Teozofia i antropozofia. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Rzeczycka, M., & Trzcińska, I. (Hrsg.). (2019b). Polskie tradycje ezoteryczne 1890–1939: Bd. 2. Formacje, ludzie, idee. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Schetsche, M., & Schmid-Knittel, I. (2018). Heterodoxie: Konzepte, Traditionen, Figuren der Abweichung. Herbert von Halem Verlag.

Staniewski, D. (2022). Leszek Szuman: Gwiazdy nie miały przed nim tajemnic. Prestiż, (5), 34–38. https://prestizszczecin.pl/magazyn/158/ludzie/leszek-szuman-gwiazdy-nie-mialy-przed-nim- tajemnic

Stefański, L. E. (1984). Świat widziany trzecim okiem. Trzecie Oko, (1), 28–29.

Stefański, L. E., & Komar, M. (1977). Od magii do psychotroniki: Czy wróżka prawdę powie? Przekrój, (1689), 20.

Sziede, M., & Zander, H. (Hrsg). (2015). Von der Dämonologie zum Unbewussten: Die Transformation der Anthropologie um 1800. De Gruyter.

Szuman, L. (1978). Astrologiczna charakterystyka typów ludzi w zarysie. Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy.

Szuman, L. (1994). Życie po śmieci: Księga wróżb i przepowiedni. Zodiak.

T. C. (1952, 2. April). Ważniejsze kontakty Roberta Waltera. Walter Robert Adolf (IPN BU_0_1251_226). Archiv IPN Warschau, Polen.

Trojan, P., Prokopiuk, J., & Duda, L. (1980). „Nie gwałcąc natury“. O gospodarce biodynamicznej mówią […]. Kontakty, (15), 6–7.

Vitanova-Kerber, V. (2022). From Sofia’s salons to the mountain Rranges of Kozhuh: Social and functional dimensions of esotericism in late socialist Bulgaria. Baltic Worlds, 14(4), 57–67.

Wernichowska, B. (1979). Astrologia ma przyszłość… Wywiad z Leszkiem Szumanem. Przekrój, (1791), 10.

Wernichowska, B. (1984). Psychotronika dla każdego. Przekrój, (2040), 23.

Wijsen, F., & Stuckrad, K. von. (Hrsg.). (2016). Making religion: Theory and practice in the discursive study of religion. Brill.

Winnicka, L. (1981). Jak leczyć ziemię. Przekrój, (1886), 20.

Winnicka, L. (1987). Podróż dookoła świętej krowy. Krajowa Agencja Wydawnicza.

Wojciechowski, T. (1981). Z zagadnień parapsychologii. Analecta Cracoviensia, 13, 105–128.

Żak-Bucholc, J. (2014). “Prekursorzy Nowej Ery. Akademia Życia jako przykład alternatywnej wizji zdrowia“. In E. Chabros (Hrsg.), Od kontrkultury do New Age. Wybrane zjawiska społeczno-kulturowe schyłku PRL i ich korzenie (S. 135–150). Instytut Pamięci Narodowej – Oddział we Wrocławiu.