Konfederacja warszawska w trzech bezkrólewiach poprzedzających rządy kolejnych monarchów z dynastii Wazów w Rzeczypospolitej

Tomasz Kempa

doi:10.18290/rh237102s.2

Published : 2024-02-20

Vol. 71 No. 2sp (2023)

The Warsaw Confederation During the Three Interregnums Preceding the Reigns of Successive Monarchs of the Vasa Dynasty in the Polish-Lithuanian Commonwealth

Tomasz Kempa

https://orcid.org/0000-0002-9990-2412

DOI: https://doi.org/10.18290/rh237102s.2

Abstract

The Act of the Warsaw Confederation, adopted during the interregnum in 1573, guaranteed religious freedom for all Christians (nobility and at least burghers of royal cities) in the Polish-Lithuanian Commonwealth. This meant an equal legal position for Catholics, Orthodox and Protestants of various denominations, including the Polish Brethren who rejected the dogma of the Holy Trinity. For this reason, the Act was contested by Catholic bishops in the Polish-Lithuanian Commonwealth and fought against by the papacy. The Act of Confederation contained only general formulations and therefore, as it turned out, it did not provide effective protection for non-Catholics against the tumult directed against them, which intensified in the last years of the 16th century. Therefore, non-Catholics tried to pass laws that would specify the method of punishing the perpetrators of such religiously motivated attacks, as well as present in detail the rights of dissenters. The resistance against such specific legal solutions on the Catholic side was considerable. Therefore, non-Catholics, and especially Protestants, felt encouraged to fight in the Polish-Lithuanian Sejm during the interregnum, when it was, apparently, easier to introduce new legal solutions. For this reason, it seems justified to compare the three subsequent interregnums (1586/87, 1632/33, 1648/49) in the context of the fight of dissenters for the confirmation of the Warsaw Confederation. This comparison clearly shows the increasingly weaker real position of non-Catholics in the Polish-Lithuanian Commonwealth, despite the formal confirmation of the Act of the Warsaw Confederation in its original, general version. During the last two interregnums, a ban on building new congregations in royal cities was passed, and, concurrently, attempts were made to exclude the Polish Brethren from the protection provided by the Confederation. Unlike the interregnum of 1587, during the two subsequent interregnums there were no Catholics who would support non-Catholics in their demands during the Sejm sessions.

Keywords:

the Warsaw Confederation, religious tolerance, the Counter-Reformation, interregnums, the Vasas

Details

References

Statistics

Authors

Download files

pdf (Język Polski)

Altmetric indicators

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Augustyniak, Urszula. „Jeszcze raz w sprawie tumultu wileńskiego 1639 i jego następstwach”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 50 (2006): 169-189.

Bendza, Marian. „Władysław IV a Kościół prawosławny (1632-1648)”. Rocznik Teologiczny Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej 20, nr 2 (1978): 27-77.

Bidlo, Jaroslav. Jednota bratrská v prvním vyhnanství. T. 4: (1587-1595). Praha: Kral. České společnosti nauk, 1932.

Budka, Włodzimierz. „Kto podpisał Konfederację Warszawską 1573 r.?”. Reformacja w Polsce 1 (1921): 314-319.

Cieślak, Stanisław. „Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej oraz życie religijne króla Stefana Batorego”. W Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki, red. Danuta Quirini-Popławska, 83-109. Kraków: Wydawnictwo Ignatianum, 2012.

Cygan, Jerzy. „Valerian Magni und die Frage der Verständigung mit der Orthodoxen Kirche unter Ladislaus IV. Wasa in den Jahren 1633/34”. Collectanea Franciscana 51 (1981): 333-368.

Cygan, Jerzy. Valerianus Magni (1586-1661): „Vita prima”, operum recensio et bibliographia. Romae: Institutum Historicum Capuccinum, 1989.

Cygan, Jerzy. „Walerian Magni a «Colloquium charitativum» w roku 1645 w Toruniu”. Studia Podlaskie 9, nr 2 (1994): 183-199.

Cygan, Jerzy. „Walerian Magni a sprawa pokojowego współistnienia prawosławnych i unitów za Władysława IV Wazy”. Studia Podlaskie 9, nr 1 (1994): 107-117.

Ćwikła, Leszek. Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344–1795. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2006.

Dzięgielewski, Jan. O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986.

Golubev, Stefan T. Kiyevskiy mitropolit Pëtr Mogila i yego spodvizhniki. T. 2. Kiyev: tipografіya G. T. Korchak-Novitskago, 1898 [Голубев, Стефан Т. Киевский митрополит Пётр Могила и его сподвижники. T. 2. Киев: типографія Г. Т. Корчак-Новицкаго, 1898].

Grzybowski, Stanisław. Henryk Walezy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985.

Jarmiński, Leszek. Bez użycia siły. Działalność polityczna protestantów w Rzeczypospolitej u schyłku XVI wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1992.

Karabowicz, Anna. „Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej za Stefana Batorego (1576-1586) w świetle prawodawstwa sejmowego i królewskiego”. W Cuius regio, eius religio? Publikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, Lublin, wrzesień 2006 r., red. Grzegorz Górski, Leszek Ćwikła i Marzena Lipska. T. 2, 69-83. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2008.

Kempa, Tomasz. „Die Warschauer Konföderation von 1573”. W Religiöse Erinnerungsorte in Ostmitteleuropa. Konstitution und Konkurrenz im nationen- und epochenübergreifenden Zugriff, red. Joachim Bahlcke, Stefan Rohdewald i Thomas Wünsch, 883-896. Berlin: De Gruyter Akademie Forschung, 2013.

Kempa, Tomasz. Konflikty wyznaniowe w Wilnie od początku reformacji do końca XVII wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2016.

Kempa, Tomasz. „Poselstwo Rzeczypospolitej do Francji po Henryka Walezego: kwestia litewska oraz problem wyznaniowy”. W Kontakty, tradycje i stosunki polsko-francuskie od XVI do początków XX wieku. Zbiór studiów, red. Joanna Orzeł i Mariusz Mróz, 10-43. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012.

Kempa, Tomasz. „Prawosławie oraz unia w Polsce i na Litwie: sytuacja prawna, polityka władców i rola świeckich”. W Między Wschodem a Zachodem. Prawosławie i unia, red. Marzanna Kuczyńska, 17-55 (Seria: Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą, t. XI). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2017.

Kempa, Tomasz. „Prawosławni a synod protestancki w Toruniu w 1595 roku”. Zapiski Historyczne 58, nr 1 (1997): 39-52.

Kempa, Tomasz. „Tolerancja i nietolerancja religijna w Wilnie oraz innych miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XVII wieku. Stan badań i postulaty”. W Jednostka, rodzina i struktury społeczne w perspektywie historycznej. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Cezaremu Kukli z okazji 45-lecia pracy naukowej, red. Piotr Łozowski i Radosław Poniat, 575-592. Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2022.

Kempa, Tomasz. „Trybunał litewski w obronie wolności wyznaniowej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku”. Zapiski Historyczne 76, nr 2 (2011): 29-50.

Kempa, Tomasz. Wobec kontrreformacji. Protestanci i prawosławni w obronie swobód wyznaniowych w Rzeczypospolitej w końcu XVI i w pierwszej połowie XVII wieku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2007.

Kempa, Tomasz. „Współpraca polityczna Krzysztofa II Radziwiłła z przedstawicielami prawosławia w przededniu i w czasie bezkrólewia 1632 roku” [w druku].

Kłoda, Kazimierz. „Sprawa ariańska w czasie bezkrólewia 1648 roku”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 22 (1977): 177-195.

Korolko, Mirosław. Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573-1658. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1974.

Korolko, Mirosław. „Spory i polemiki wokół konfederacji warszawskiej w latach 1576-1609”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 19 (1974): 79-102.

Kumor, Bolesław. „Synod piotrkowski w roku 1577”. W Historia Kościoła w Polsce, red. Bolesław Kumor i Zdzisław Obertyński. T. 1, cz. 2, 174-179. Poznań–Warszawa: Wydawnictwo Pallottinum, 1974.

Kupisz, Dariusz. Zbigniew Gorajski (1596-1655). Studium z dziejów szlachty protestanckiej w Małopolsce w pierwszej połowie XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2000.

Lepszy, Kazimierz. „Walka sejmowa o konfederację warszawską w roku 1587”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 4 (1959): 113-114.

Litak, Stanisław. Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1994.

Lulewicz, Henryk. Gniewów o unię ciąg dalszy. Stosunki polsko-litewskie w latach 1569-1588. Warszawa: Neriton, 2002.

Łukaszewicz, Józef. Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie. T. 1. Poznań: Nowa Księgarnia, 1842.

Maciuszko, Janusz. Konfederacja warszawska 1573 roku. Geneza, pierwsze lata obowiązywania. Warszawa: Chrześcijańska Akademia Teologiczna, 1984.

Mironowicz, Antoni. „The Activities of the Patriarch Teofanes III in the Polish-Lithuanian Commonwealth”. W The Orthodox Church in the Balkans and Poland. Connections and Common Tradition, red. Antoni Mironowicz, Urszula Pawluczuk i Wojciech Walczak, 77-85. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2007.

Ochman, Jerzy. Polemiki Waleriana Magniego (1586-1661). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1978.

Ochmann, Stefania. Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1985.

Pawiński, Adolf. „Synod piotrkowski 1577 r.”. W Źródła dziejowe. T. 4: Początki panowania w Polsce Stefana Batorego 1575-1577. Listy, uniwersały, instrukcje, I-XXXVII. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1877.

Pieńkowska, Anna. Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego. Pułtusk: Wydawnictwo Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 2010.

Pieńkowski, Maciej A. Trudna droga do władzy. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2021.

Piszcz, Edmund. Colloquium charitativum w Toruniu A. D. 1645. Geneza i przebieg. Toruń: Wydawnictwo Konserwatora Diecezjalnego, 1995.

Ptaszycki, Stanisław. „Konfederacja warszawska w trzecim Statucie Litewskim”. W Księga pamiątkowa ku uczczeniu 400. rocznicy wydania I Statutu Litewskiego, red. Stefan Ehrenkreutz, 185-213. Wilno: Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1935.

Salmonowicz, Stanisław. „Geneza i treść uchwał Konfederacji Warszawskiej”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 19 (1974): 7-30.

Serwański, Maciej. Henryk III Walezy w Polsce. Stosunki polsko-francuskie w latach 1566-1576. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1976.

Sławiński, Wojciech. „Projekty politycznej współpracy protestancko-prawosławnej i unii religijnej obu wyznań w świetle obrad toruńskiego synodu generalnego 1595 roku i późniejszych planów braci czeskich”. W Między Zachodem a Wschodem. Studia z dziejów Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej, red. Jacek Staszewski, Krzysztof Mikulski i Jarosław Dumanowski, 348-364. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2002.

Sobieski, Wacław. Nienawiść wyznaniowa tłumów za rządów Zygmunta III. Warszawa: Grafika, 2012.

Sousedik, Stanislav. Walerian Magni 1586-1661. Próba odnowienia filozofii chrześcijańskiej XVII wieku. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN,1991.

Sułowska, Zofia. „Działalność nuncjusza Viscontiego w Polsce (1630-1635)”. Roczniki Humanistyczne 9, nr 4 (1961): 31-99.

Tazbir, Janusz. Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce XVI i XVII wieku. Warszawa: Iskry, 2009.

Tazbir, Janusz. „Walka z Braćmi Polskimi w dobie kontrreformacji”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 1 (1956): 165-207.

Tyszkowski, Kazimierz. Polska polityka kościelna w Inflantach 1681-1621. Gdynia: Instytut Bałtycki, 1939.

Wisner, Henryk. „«Aby się… nowokrzczeństwo nie szerzyło». Katolicy – dysydenci – arianie w dobie bezkrólewi 1632 i 1648”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 24 (1979): 100-108.

Wisner, Henryk. Janusz Radziwiłł (1612-1655), wojewoda wileński, hetman wielki litewski. Warszawa: Wydawnictwo MADA, 2000.

Wisner, Henryk. „Likwidacja zboru ewangelickiego w Wilnie (1639-1646)”. Odrodzenie i Reformacja w Polsce 37 (1993): 89-102.

Wisner, Henryk. Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII wieku. Warszawa: Książka i Wiedza, 1982.

Wołoszyn, Jacek W. Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648-1696. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2003.

Zwolski, Bogumił. Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639-41 („Biblioteczka wileńska”, t. 7). Wilno: Wydawnictwo Magistratu miasta Wilna, 1936.

Zhukovich, Platon N. Seymovaya bor’ba pravoslavnogo zapadnorusskogo dvoryanstva s tserkovnoy uniyey (do 1609 g.). Sankt-Peterburg: Tipografіya Glavnago Upravlenіya Udelov, 1901 [Жукович, Платон Н. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (до 1609 г.). Санктъ-Петербургъ: Типографія Главнаго Управленія Уделов, 1901].