O średniowiecznych Prusach i Prusakach

Jan Ptak

doi:10.18290/teka24.21

Data publikacji : 2024-07-04

Tom 6 Nr Specjalny (2024)

O średniowiecznych Prusach i Prusakach

Jan Ptak

https://orcid.org/0000-0002-4013-2310

DOI: https://doi.org/10.18290/teka24.21

Abstrakt

Występujący w średniowiecznych tekstach łacińskich termin Prutheni (ewentualnie Pruteni) aż do końca XIII wieku oznaczał pierwotnych (bałtyjskich) mieszkańców Prus. W XIV wieku, po ich ujarzmieniu przez zakon krzyżacki, zaczęto odnosić tę nazwę do wszystkich mieszkańców tego kraju, niezależnie od ich etnicznej przynależności – staropruskiej, niemieckiej czy polskiej. Stąd mogą pojawiać się wątpliwości, w jakim znaczeniu występuje ten termin w konkretnych zapisach źródłowych z epoki późnego średniowiecza. W polskim piśmiennictwie od wieków są stosowane dwa odpowiedniki tej nazwy: Prusowie i Prusacy. Obecnie pierwszy z nich jest używany jako jedyny na oznaczenie pruskich autochtonów, drugim zaś obejmuje się całą ludność zamieszkującą Prusy pod władzą krzyżacką, jak też w czasach późniejszych. W przeszłości jednak Prusakami nazywano w polskiej literaturze także Prusów etnicznych.

Słowa kluczowe:

Prusy średniowieczne, Prusy plemienne, Prusy krzyżackie, Prusowie, Prusacy

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Achremczyk S., Indygena bez indygenatu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2012, nr 3, s. 475-488.

Anonima tzw. Galla Kronika czyli dzieje książąt i władców polskich, wyd. K. Maleczyński, Kraków 1952 (Monumenta Poloniae Historica, seria II, t. 2).

[Bielski Marcin], Kronika wszytkiego swyata [...] [Kraków 1551].

Bielski Marcin, Kronika polska. Nowo przez Ioach[ima] Bielskiego syna iego wydana, Kraków 1597.

Biskup M., Wojny Polski z Zakonem Krzyżackim 1308-1521, Gdańsk 1993.

Biskup M., Analiza bitwy pod Płowcami i jej dziejowego znaczenia, „Ziemia Kujawska” 1(1963), s. 73-104.

Biskup M., Etniczno-demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w średniowieczu (o tzw. nowym plemieniu Prusaków), „Kwartalnik Historyczny” 1991, nr 2, s. 45-67.

Brückner A., Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, Lwów 1904.

Brunon z Kwerfurtu, Św. Wojciecha biskupa i męczennika Żywot drugi, wyd. J. Karwasińska, Warszawa 1969, (Monumenta Poloniae Historica, seria II, t. 4, cz. 2).

Buczek K., Geograficzno-historyczne podstawy Prus Wschodnich, Toruń 1936.

Die Chronik Wigands von Marburg, hrsg. von Th. Hirsch, w: Scriptores Rerum Prussicarum, Bd. 2, Leipzig 1863.

Długosz J., Annales seu cronicae Incliti Regni Poloniae, Warszawa, Liber 1-2 – 1964; Liber 10-11 – 1406-1412 – 1997.

Długosz J., Banderia Prutenorum, wyd. K. Górski, Warszawa 1958.

Długosz J., Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, w: tegoż, Opera, t. 1, red. I. Polkowski, Ż. Pauli, Kraków 1887.

Fischer A., Etnografia dawnych Prusów, Gdynia 1937.

Głuchowski J., Ikones krolow y książąt polskich [...], Kraków 1605.

Górski K., Państwo krzyżackie w Prusach, Bydgoszcz 1946.

Górski K., Krótkie dzieje Prus Wschodnich, Warszawa 1946, s. 9.

Górski K., Początki kolonizacji polskiej w Prusach, Poznań 1934.

Grodecki R., Bolesław Kędzierzawy (1125-1173), książę polski, w: Polski słownik biograficzny, t. 2, red. W. Konopczyński, Kraków 1936.

Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej w dwu tomach, t. 1-2, Kraków 1926.

Gwagnin A., Kronika Sarmacyey Europskiey, w której się zamyka Krolestwo Polskie ze wszystkiemi Państwy, Xięstwy, y Prowincyami swemi, tudzież też Wielkie Xięstwo Lithew: Ruskie, Pruskie, Zmudzkie, Inflantskie, Moskiewskie, y część Tatarow [...] z lacinskiego na polskie przełożona, Kraków 1611.

Jaroszewicz F., Matka świętych Polska albo żywoty świętych, błogosławionych, wielebnych, świątobliwych, pobożnych Polaków i Polek [...], Kraków 1767.

Kamieniecki W., Geneza państwa litewskiego, „Przegląd Historyczny” 19(1915).

Kętrzyński W., O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882.

Klafkowski A., Likwidacja państwa pruskiego. Ustawa nr 46 Sojuszniczej Rady Kontroli nad Niemcami, Warszawa 1967.

Koneczny F., Dzieje Polski w dwóch tomach, t. 1, Łódź 1902.

Kromer M., O sprawach, dziejach y wszytkich inszych potocznościach Koronnych Polskich ksiąg XXX, przez Marcina Błazowskiego z Błazowa wyraźnie na polski język przetłumaczona, Kraków 1611.

Krzywicki L., Żmudź starożytna. Dawni Żmudzini i ich warownie, Warszawa 1906.

Lelewel J., Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedział [...] do nich dwanaście krajobrazów skreślił, Warszawa 1829.

Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, t. 1, Poznań 1890.

Łowmiański H., Prusy pogańskie, Toruń 1935.

Łowmiański H., Studja nad początkami państwa i społeczeństwa litewskiego, t. 1, Wilno 1931.

Małuszyński M., Próba analizy bitwy pod Płowcami (27.IX.1331), „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1(1929).

Maschke E., Preußen. Das Werden eines deutschen Stammesnamens, „Ostdeutsche Wissenschaft. Jahrbuch des Ostdeutschen Kulturrates” 2(1955), s. 116-156.

Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem Kronika polska, wyd. M. Plezia, Kraków 1996, (Monumenta Poloniae Historica, seria II, t. 11).

Moraczewski J., Dzieje Rzeczypospolitej Polskiej do piętnastego wieku, Poznań 1843.

Naruszewicz A., Historya narodu polskiego od początku chrześcijaństwa, t. 4: Panowanie Piastów, Warszawa 1809.

Paprocki B., Herby rycerztwa polskiego na pięcioro xiąg rozdzielone, Kraków 1582.

Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, t. 1: Od pradziejów do roku 1572, oprac. W. Antoniewicz, Warszawa 1927.

Ptak J., Maior rex Galindie. Przejawy pruskiego patriotyzmu w kronice Jana Plastwiga, w: Christianitas et cultura Europae. Księga jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczowskiego, red. H. Gapski, cz. 1, Lublin 1998.

Radziwiłł A. S., Pamiętniki [...] wyd. z rękopismu przez E. Raczyńskiego, t. 2, Poznań 1839.

Rocznik Krasińskich, wyd. A. Bielowski, Lwów 1878, (Monumenta Poloniae Historica, t. 3).

Skarga P. SI, Żywoty Świętych Starego i Nowego Zakonu z Pisma Świętego y z poważnych pisarzow y doktorow kościelnych wybranych na każdy dzień przez cały rok [...], cz. 1, Wilno 1579.

Skirmunt K., Nad Niemnem i nad Bałtykiem, cz. 2: Podania; Czasy przed-Mendogowe; Dzieje starożytnych Prus, Kraków 1903.

Srokowski S., Ludność Prus Wschodnich, „Bellona” 19(1937), nr 1, s. 37-114.

Srokowski S., Prusy Wschodnie. Studium geograficzne, gospodarcze i społeczne, Gdańsk 1945.

Stryjkowski M., Która przedtym nigdy światła nie widziała. Kronika Polska Litewska, Żmodzka, y wszystkiey Rusi Kijowskiey, Moskiewskiey, Siwierskiey, Wołyńskiey, Podolskiey, Podgorskiey, Podlaskiey, etc. Y rozmaite przypadki woienne y domowe, Pruskich, Mazowieckich, Pomorskich y innych Królestwu Polskiemu y Wielkiemu Księstwu Litewskiemu przyległy [...], Królewiec 1582.

Stryjkowski M., O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego, przedtym nigdy od żadnego ani kuszone, ani opisane, z natchnienia Bożego a uprzejmie pilnego doświadczenia, oprac. J. Radziszewska, Warszawa 1978.

Św. Wojciecha biskupa i męczennika Żywot pierwszy, wyd. J. Karwasińska, Warszawa 1962, (Monumenta Poloniae Historica, seria II, t. 4, cz. 1).

Tymieniecki K., Misja polska w Prusiech, Toruń 1935.

Wigand von Marburg, Nowa kronika pruska, tłum. S. Zonenberg, K. Kwiatkowski przy współpracy R. Spandowskiego, komentarze S. Zonenberg, K. Kwiatkowski, R. Golba, oprac. S. Zonenberg, K. Kwiatkowski, Toruń 2017.

Zajączkowski S., Podbój Prus i ich kolonizacja przez Krzyżaków, Toruń 1935.

Zajączkowski S., Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka, Lwów 1929.

Źródła do mytologii litewskiej od Tacyta do końca XIII wieku, wyd. A. Mierzyński, Warszawa 1892.