Diachroniczne ujęcie kryteriów istnienia w naukach empirycznych

Maciej Raźniak

doi:10.18290/rf25733.18

Data publikacji : 2025-09-30

Tom 73 Nr 3 (2025)

Diachroniczne ujęcie kryteriów istnienia w naukach empirycznych

Maciej Raźniak

https://orcid.org/0009-0000-3412-1132

DOI: https://doi.org/10.18290/rf25733.18

Abstrakt

Celem artykułu jest zaproponowanie nowego podejścia do zagadnienia kryteriów istnienia w naukach przyrodniczych, które nazywamy ujęciem diachronicznym. Punktem wyjścia naszych rozważań jest ogólna analiza problematyki kryteriów istnienia oraz zrekonstruowanie dwóch konkurencyjnych poglądów na odnośne zagadnienie: po pierwsze, propozycji zgłoszonej przez empirystów logicznych, w której główny nacisk zostaje położony na empiryczne probierze istnienia, po drugie zaś, koncepcji kojarzonej z osobą Willarda Van Ormana Quine’a, zgodnie z którą jedynym środkiem uznawania przedmiotów za istniejące jest kryterium teoretyczne (kryterium zobowiązań ontologicznych teorii). Przyświecającą nam ideą jest wypracowanie takiej formuły wykorzystania kryteriów istnienia, aby strategie Quine’a oraz empirystów logicznych – w których użycie kryteriów analizuje się z perspektywy synchronicznej – nie tylko się wzajemnie nie antagonizowały, lecz przede wszystkim, by można je było uznać za adekwatne w pewnych okresach funkcjonowania teorii.

Słowa kluczowe:

kryteria istnienia, filozofia nauki, empiryzm logiczny, zdania egzystencjalne, ontologia, istnienie

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Armstrong, David M. 1978. A Theory of Universals. Universals and Scientific Realism. Volume II. Cambridge: Cambridge University Press.

Augustynek, Zdzisław. 1979. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość. Studium filozoficzne. Warszawa: PWN.

Azzouni, Jody. 2004. Deflating Existential Consequence: A Case for Nominalism. New York: Oxford University Press.

Bigaj, Tomasz. 1991. „Niektóre zagadnienia związane z pojęciem istnienia”. W: Prace z pragmatyki, semantyki i metodologii semiotyki, red. Jerzy Pelc, 248–258. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Bigaj, Tomasz. 1992a. „Problem uzasadniania egzystencjalnych założeń teorii (Uwagi na marginesie koncepcji W. V. O. Quine’a)”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 1 (3): 45–53.

Bigaj, Tomasz. 1992b. „Quine’owskie pojęcie zobowiązań ontologicznych języka”. Edukacja Filozoficzna 13: 40–47.

Bueno, Otávio. 2005. „Dirac and the Dispensability of Mathematics”. Studies in History and Philosophy of Modern Physics 36 (3): 465–490. https://doi.org/10.1016/j.shpsb.2005.03.002.

Carnap, Rudolf. 1969. „Filozofia i składnia logiczna”. W: Rudolf Carnap. Filozofia jako analiza języka nauki. Tłum. Andrzej Zabłudowski, 6–66. Warszawa: PWN.

Carnap, Rudolf 2000. Wprowadzenie do filozofii nauki. Przeł. Artur Koterski. Warszawa: Fundacja Aletheia.

Carnap, Rudolf. 2005. „Empiryzm, semantyka i ontologia”. W: Rudolf Carnap. Empiryzm. Semantyka. Ontologia. Przeł. Artur Koterski, 11–40. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Chakravartty, Anjan. 2007. A Metaphysics for Scientific Realism: Knowing the Unobservable. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511487354.

Chrudzimski, Arkadiusz. 2008. „Zobowiązania ontologiczne”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 17 (4): 147–162.

Cocco, Lorenzo. 2020. The Ontology of a Theory. PhilSci Archive. Dostęp 2.04.2025. https://philsci-archive.pitt.edu/id/eprint/18411.

Colyvan, Mark. 2003. The Indispensability of Mathematics. Oxford: Oxford University Press.

Czarnocka, Małgorzata. 1986. Kryteria istnienia w naukach przyrodniczych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Czarnocka, Małgorzata. 1987. „Teoretyczne kryterium istnienia w naukach przyrodniczych”. Zagadnienia Naukoznawstwa 23 (3–4): 439–452.

Czarnocka, Małgorzata. 1989. „O typach kryteriów istnienia”. Studia Filozoficzne 33 (12): 37–45.

Einstein, Albert. 2005. „O elektrodynamice ciał w ruchu”. W: Albert Einstein. 5 prac, które zmieniły oblicze fizyki. Przeł. Piotr Amsterdamski, 121–156. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. https://doi.org/10.31338/uw.9788323527787.

Eklund, Matti. 2009. „Carnap and Ontological Pluralism”. W: Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology, red. David Chalmers, David Manley, Ryan Wasserman, 130–156. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oso/9780199546046.003.0004.

Fraassen, Bas C. van. 1980. The Scientific Image. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/0198244274.001.0001.

Grobler, Adam. 2006. Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak.

Hacking, Ian. 1983. Representing and Intervening: Introductory Topics in the Philosophy of Natural Science. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511814563.

Heisenberg, Werner. 1979. „Pojęcie teorii zamkniętej we współczesnym przyrodoznawstwie”. W: Werner Heisenberg. Ponad granicami. Przeł. Krzysztof Wolicki, 98–105. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Labenz, Piotr. 2001. „Definicje istnienia”. Filozofia Nauki 9 (1): 77–88.

Maxwell, Grover. 1962. „The Ontological Status of Theoretical Entities”. W: Minnesota Studies in Philosophy of Science. T. 3: Scientific Explanation, Space, and Time, red. Herbert Feigl, Grover Maxwell, 3–26. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Miller, James T. M. 2022. Metaphysical Realism and Anti-Realism. Cambridge: Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/9781009006927.

Nagel, Ernest. 1970. Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych. Przeł. Jerzy Giedymin, Bożydar Rassalski, Helena Eilstein. Warszawa: PWN.

Oddie, Graham. 1982. „Armstrong on the Eleatic Principle and Abstract Entities”. Philosophical Studies 41: 285–295. https://doi.org/10.1007/BF00354868.

Popper, Karl R. 2002a. Logika odkrycia naukowego. Przeł. Urszula Niklas. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Popper, Karl R. 2002b. „Dwa oblicza zdrowego rozsądku”. W: Karl R. Popper. Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna. Przeł. Adam Chmielewski, 47–137. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Price, Huw. 2009. „Metaphysics after Carnap: The Ghost Who Walks?”. W: Metametaphysics: New Essays on the Foundations of Ontology, red. David Chalmers, David Manley, Ryan Wasserman, 320–346. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oso/9780199546046.003.0011.

Quine, Willard V. O. 2000a. „O tym, co istnieje”. W: Willard V. O. Quine. Z punktu widzenia logiki. Przeł. Barbara Stanosz, 29–48. Warszawa: Fundacja Aletheia.

Quine, Willard V. O. 2000b. „Dwa dogmaty empiryzmu”. W: Willard V. O. Quine. Z punktu widzenia logiki. Przeł. Barbara Stanosz, 49–75. Warszawa: Fundacja Aletheia.

Russell, Bertrand. 2010. Principles of Mathematics. London: Routledge.

Sady, Wojciech. 1990. Racjonalna rekonstrukcja odkryć naukowych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Sady, Wojciech. 2010. „Kuhn kontra Fleck a Maxwellowska rewolucja w elektrodynamice”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 19 (2): 103–131.

Sankey, Howard. 2001. „Scientific Realism: An Elaboration and a Defence”. Theoria: A Journal of Social and Political Theory 48 (2): 35–54.

Smid, Jeroen. 2020. „The Logic Behind Quine’s Criterion of Ontological Commitment”. European Journal of Philosophy 28 (3): 789–804. https://doi.org/10.1111/ejop.12534.

Stępień, Antoni B. 2002. „Zagadnienie kryterium istnienia”. W: Studia metafilozoficzne II: Kategorie filozoficzne. Istnienie i sąd, red. Antoni B. Stępień, Jacek Wojtysiak, 187–213. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Thomasson, Amie. 2008. „Existence questions”. Philosophical Studies 141: 63–78. https://doi.org/10.1007/s11098-008-9263-8.

Ugarow, Vladimir A. 1985. Szczególna teoria względności. Przeł. Włodzimierz Zuzga. Warszawa: PWN.

Warzoszczak, Piotr. 2012a. „Późny Carnap a współczesne spory ontologiczne. Cz. I. Poglądy Carnapa na ontologię a fikcjonalizm”. Filozofia Nauki 20 (3): 35–63.

Warzoszczak, Piotr. 2012b. „Późny Carnap a współczesne spory ontologiczne. Cz. II. Czy Carnap był zwolennikiem epistemizmu?”. Filozofia Nauki 20 (4): 45–62.

Wójtowicz, Krzysztof. 2001. „O pojęciu «zobowiązania ontologicznego»”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 10 (1): 121–138.

Wróblewski, Andrzej K. 2006. Historia fizyki: od czasów najdawniejszych do współczesności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.