Etyczny wymiar poznania dzieła sztuki literackiej. Post scriptum do Ingardenowskiej teorii dzieła literackiego

Piotr Domeracki

doi:10.18290/rf25732.2

Data publikacji : 2025-06-30

Tom 73 Nr 2 (2025)

Etyczny wymiar poznania dzieła sztuki literackiej. Post scriptum do Ingardenowskiej teorii dzieła literackiego

Piotr Domeracki

https://orcid.org/0000-0003-1339-9500

DOI: https://doi.org/10.18290/rf25732.2

Abstrakt

W artykule poddaję krytycznej rewizji teorię dzieła sztuki literackiej Romana Ingardena. Wyszczególnia on w niej trzy zasadnicze postawy w poznaniu dzieła literackiego: badawczą, praktyczną codziennego życia oraz kontemplacyjno-estetyczną. Stanowisko, zajmowane w tej kwestii przez Ingardena, wydaje mi się niekompletne. Porównując je z podejściem reprezentowanym przez Tadeusza Czeżowskiego w sprawie postaw, jakie zajmuje podmiot poznający wobec świata, w tym wobec ludzkich wytworów, takich jak dzieła literackie, dostrzegam istotną różnicę. Czeżowski bowiem, obok postawy poznawczej i estetycznej, wyłączając praktyczno-życiową, bierze pod uwagę również postawę wartościującą, wyrabiającą poczucie moralne. Sięgając do reprezentatywnych dla poruszanego problemu prac Ingardena oraz odnosząc się do miarodajnej dla badanej kwestii literatury sekundarnej, stwierdzam we wniosku, że Ingarden zdaje się poprzestawać w swojej teorii na logicznej i estetycznej warstwie dzieła literackiego, gubiąc z pola widzenia warstwę etyczną.

Słowa kluczowe:

Ingarden, dzieło sztuki literackiej, lógos, ēthos, pathos, warstwa etyczna, etyczne jakości wartościowe, konkretyzacja, postawa w poznawaniu dzieła sztuki, perswazja charakterologiczna

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Arystoteles. 1982. Etyka nikomachejska. Tłum. Daniela Gromska. Warszawa: PWN.

Arystoteles. 1983. Poetyka. Tłum. Henryk Podbielski. Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Arystoteles. 1988. „Retoryka”. W: Arystoteles, Retoryka. Poetyka. Tłum. Henryk Podbielski. Warszawa: PWN.

Barthes, Roland. 1977. „Analiza retoryczna”. Tłum. Krystyna Falicka. Pamiętnik Literacki 68: 251–256.

Bednarz, Irena. 2020. „Z ingardenianów polskich”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 29 (4/116): 53–74.

Benn, Gottfried. 2017. Czy poeta zmienia świat? Wybór esejów 1920–1953. Tłum. Bogdan Baran. Warszawa: Wydawnictwo Aletheia.

Biemel, Walter. 1986. „Réflexions sur l’interprétation du Bild par Ingarden”. Reports on Philosophy 10; przedruk pt. Kritische Bemerkungen zu Ingardens Deutund des Bildes w: Analecta Husserliana, t. 30: Ingardeniana II, red. Hans H. Rudnick, 107–122. Dordrecht–Boston–London: Kluwer Academic Publishers, 1990 oraz w: „La Part de l’Œil. Revue annuelle de pensée des arts plastiques”. Art et Phénoménologie 7 (1991): 63–71.

Blumenthal-Barby, Martin. 2013. Inconceivable Effects. Ethics through Twentieth Century German Literature, Thought, and Film. Ithaca–New York: Cornell University Press and Cornell University Library.

Brogowski, Leszek. 1993. „Struktura konkretności i miejsca niedookreślenia u Ingardena”. Teksty Drugie 3: 63–80.

Buell, Lawrence. 1999. „Introduction: In Pursuit of Ethics”. Publications of the Modern Language Association of America 114 (1): 7–19.

Carroll, Noël. 2002. „Sztuka a krytyka etyczna: przegląd najnowszych kierunków badań”. Tłum. Jan Zięba. Teksty Drugie: Teoria Literatury, Krytyka, Interpretacja 1/2 (73/74): 87, 81–115.

Chmielewska, Katarzyna. 2001. „Ukryte założenia i aporie teorii recepcji”. Pamiętnik Literacki 92(4): 5–27.

Chojna, Wojciech. 2020. „Ingarden i metafizyka literatury. Rozmowa z Wojciechem Chojną”. „Teologia Polityczna”. 13.06.2020. https://teologiapolityczna.pl/metafizyka-literatury-rozmowa-z-wojciechem-chojna.

Czeżowski, Tadeusz. 1989a. Pisma z etyki i teorii wartości. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich–Wydawnictwo PAN.

Czeżowski, Tadeusz. 1989b. „Trzy postawy wobec świata”. W: Tadeusz Czeżowski. Pisma z etyki i teorii wartości. Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.

Czeżowski, Tadeusz. 2009. Filozofia na rozdrożu (Analizy metodologiczne). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Davis, Todd F., i Kenneth Womack. 2001. (red.). Mapping the Ethical Turn. A Reader in Ethics, Culture, and Literary Theory, 3–79. Charlottesville–London: The University Press of Virginia.

Dąbrowski, Mieczysław. 2011. Literatura i konteksty. Rzeczy teoretyczne. Warszawa: Dom Wydawniczy ELIPSA.

Douglass, Rodney B. 1977. „Arystotelesowska koncepcja komunikacji retorycznej”. Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 68 (1): 203–210.

Dybel, Paweł. 1990. „«Panie Heidegger, kiedy pan napisze etykę?» (Egzystencjalna relatywizacja fenomenu sumienia i winy w „Sein und Zeit” Martina Heideggera)”. W: Heidegger dzisiaj, red. P. Marciszuk, i C. Wodziński, Aletheia 1/4, s. 326–337.

Dziemidok, Bohdan. 1993. „Osiągnięcia i słabości formalizmu artystycznego”. Sztuka i Filozofia 6: 106–126.

Dziemidok, Bohdan. 2002. Główne kontrowersje wokół estetyki współczesnej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Eco, Umberto. 1972. Pejzaż semiotyczny. Tłum. Adam Weinsberg. Warszawa: PIW.

Eco, Umberto. 1996. Semiologia życia codziennego. Tłum. Joanna Ugniewska, i Piotr Salwa. Warszawa: Czytelnik.

Eco, Umberto. 2009. Teoria semiotyki. Tłum. Maciej Czerwiński. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Eco, Umberto. 2017. Przyszłość semiotyki. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Eskin, Michael. 2004. „Introduction: The Double „Turn” to Ethics and Literature?”. Poetics Today 25 (4): 557–572.

Frankena, William K. 1939. „The Naturalistic Fallacy”. Mind 48 (192): 464–477.

Gadamer, Hans G. 2007. Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej. Tłum. Bogdan Baran. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Garlej, Beata. 2013. „Ingardenowskie rozumienie pojęć treść i forma dzieła sztuki literackiej”. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis 145: 31–47.

Garlej, Beata. 2016. Ingardenowskie jakości metafizyczne. Między otwartością a ścisłością pojęcia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW.

Garlej, Beata. 2018. O (podstawowym) znaczeniu Ingardenowskiej kategorii konkretyzacji estetycznej. Kraków: TAiWPN Universitas.

Garlej, Beata. 2020. „Poskramianie «spojrzenia złego» na przykładzie «Doktora Faustusa» Thomasa Manna i «Łaskawych» Jonathana Littella”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 29 (4/116): 423–435.

Garlej, Beata. 2022. „O dziele literackim w perspektywie (nie tylko) odbiorczej wrażliwości”. W: Ingardenowskie tropy w edukacji. W hołdzie Romanowi Ingardenowi w Jego Roku, red. Ewa Żmijewska, 107–118. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej.

Głowiński, Michał. 1988. „Estetyka recepcji”. W: Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, 131. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.

Handke, Ryszard. 2008. Poetyka dzieła literackiego: instrumenty lektury. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Hartman, Jan. 2001. „Spór o istnienie świata”. W: Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena, red. Andrzej J. Nowak, i Leszek Sosnowski, 250–254. Kraków: TAiWPN Universitas.

Heidegger, Martin. 1977. „List o «humanizmie»”. Tłum. Józef Tischner. W: Martin Heidegger. Budować, mieszkać, myśleć. Eseje wybrane. Oprac. Krzysztof Michalski. Tłum. Krzysztof Michalski, 76–127. Warszawa: Czytelnik.

Heidegger, Martin. 1992. „O źródle dzieła sztuki”. Tłum. Lucyna Falkiewicz. Sztuka i Filozofia 5: 9–67.

Heidegger, Martin. 1994. Bycie i czas. Tłum. Bogdan Baran. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1938a. [rec.] „Manfred Kridl, Wstęp do badań nad dziełem literackim, Wilno 1936”. Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 35 (1/4): 265–271.

Ingarden, Roman. 1938b. [rec.] „Zygmunt Łempicki: Forma i norma. Prace ofiarowane Kazimierzowi Wóycickiemu. Wilno 1937. S. 11–32”. Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 35 (1/4): 271–279.

Ingarden, Roman. 1957. Studia z estetyki, t. 1. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1960a. O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii języka i filozofii literatury. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1960b. Spór o istnienie świata, t. 1. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1966a. Sprawa formy i treści w dziele literackim, „Życie Literackie”, R. 5, 1937, s. 153–167. W: Ingarden, Studia z estetyki, t. 2. Warszawa: PWN, 358–359.

Ingarden, Roman. 1966b. Studia z estetyki, t. 2. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1970a. „Czego nie wiemy o wartościach”. W: Roman Ingarden. Studia z estetyki, t. 3. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1970b. „Formy obcowania z dziełem literackim”. W: Roman Ingarden. Studia z estetyki, t. 3. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1970c. Studia z estetyki, t. 3. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1972. Z teorii języka i filozoficznych podstaw logiki. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1976. O poznawaniu dzieła literackiego. Tłum. Danuta Gierulanka. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1987a. „O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych”. Tłum. Adam Węgrzecki. W: Roman Ingarden. Książeczka o człowieku. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Ingarden, Roman. 1987b. Spór o istnienie świata, t. 2. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 1989. Wykłady z etyki. Oprac. Adam Węgrzecki. Warszawa: PWN.

Ingarden, Roman. 2000. Szkice z filozofii literatury. Kraków: Wydawnictwo Znak.

Ingarden, Roman. 2005. Wybór pism estetycznych. Oprac. Andrzej Tyszczyk. Kraków: Universitas.

Jarmuszkiewicz, Anna. 2014. „Retoryka kulturowa jako model recepcji i interpretacji”. W: Prze(d)sądy. O czytaniu kultury, red. Julian Czurko, i Michał Wróblewski, 31–41. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Jazownik, Leszek. 2009. „O zapatrywaniach Romana Ingardena na jakości metafizyczne oraz na sposób ich objawiania się w dziele literackim”. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Literaria Polonica 9: 301–315.

Jedynak, Stanisław. 1967. „Błąd naturalistyczny”. Etyka 2: 289–297.

Kalaga, Wojciech. 1985. „Semioza literacka: ślad i głos”. W: Znak i semioza. Z zagadnień semiotyki tekstu literackiego, red. Wojciech Kalaga, i Tadeusz Sławek, 9–26. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Kasia, Katarzyna. 2008. Rzemiosło formowania. Luigiego Pareysona estetyka formatywności. Kraków: TAiWPN Universitas.

Kłosowski, Mateusz. 2021. „W prześwitach poezji i filozofii, czyli tam, gdzie spotykają Leśmian i Heidegger”. Przestrzenie Teorii 35: 199–216.

Kmiecikowski, Waldemar. 2020. „Od piękna dzieła sztuki do Absolutu. Kilka refleksji wokół jakości metafizycznych Romana Ingardena”. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria 29 (4/116): 511–528.

Kowalski, Jerzy. 1966a. „Ingardenowska koncepcja filozofii”. Studia Philosophiae Christianae 2 (1): 107–134.

Kowalski, Jerzy. 1966b. „Romana Ingardena koncepcja materii i formy. Próba analizy krytycznej”. Roczniki Filozoficzne 14 (3): 99–125.

Kridl, Manfred. 1936. „Podstawy nauki o literaturze”. Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 33 (1/4): 291–298.

Kristeller, Paul O. 1952. „The Modern System of the Arts. A Study in the History of Aesthetics (II)”. Journal of the History of Ideas 13 (1): 17–46.

Kulawik, Adam. 1990. Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego. Warszawa: PWN.

Makota, Janina. 1986. „Wartości estetyczne a wartości moralne w filozofii Romana Ingardena”. Etyka 22: 183–194.

Markiewicz, Henryk. 1985. „Polskie dyskusje o formie i treści”. W: Henryk Markiewicz. Świadomość literatury. Rozprawy i szkice. Warszawa: PIW.

Markowski, Michał P. 2000. „Zwrot etyczny w badaniach literackich”. Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 91 (1): 239–244.

Moore, George E. 1919. Zasady etyki. Tłum. Czesław Znamierowski. Warszawa: M. Arct.

Mordka, Artur. 2022. „Romana Ingardena opalizacje i oscylacje literackie”. Galicja. Studia i materiały 8: 284–305.

Narecki, Krzysztof. 2003. Słownik terminów Arystotelesowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.

Oser, Lee. 2006. The Ethics of Modernism. Moral Ideas in Yeats, Eliot, Joyce, Woolf, and Beckett. New York: Cambridge University Press.

Pareyson, Luigi. 2009. Estetyka. Teoria formatywności. Tłum. Katarzyna Kasia. Kraków: TAiWPN Universitas.

Patočka, Jan. 1974. „Heidegger”. Tłum. K. Michalski. Znak 26 (240): 713–716.

Petryszak, Karol. 2021. Ontologia kultury. Badania nad kulturą w oparciu o zmodyfikowaną ontologię Romana Ingardena. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.

Piasecki, Jan. 2006. „Esse piękna – estetyka Władysława Stróżewskiego”. Sztuka i Filozofia 29: 215–234.

Sartre, Jean P. 1968. Czym jest literatura? Tłum. Janusz Lalewicz. Warszawa: PIW.

Sloterdijk, Peter. 2008. „Reguły dla ludzkiego zwierzyńca. Odpowiedź na Heideggera list o humanizmie”. Tłum. Arkadiusz Żychliński. Przegląd Kulturoznawczy 1 (4): 40–62.

Sobota, Daniel. 2013. „Fenomenologia pytania. Daubert, Heidegger i Ingarden”. Kwartalnik Filozoficzny 41 (1): 15–43.

Stępień, Antoni. 1964. „Ingardenowska koncepcja teorii poznania”. Roczniki Filozoficzne 12 (1): 77–92.

Stróżewski, Władysław. 2001. „Jakości metafizyczne”. W: Słownik pojęć filozoficznych Romana Ingardena, red. Andrzej J. Nowak, i Leszek Sosnowski, 126–131. Kraków: TAiWPN Universitas.

Stróżewski, Władysław. 2002. „Wartości estetyczne i nadestetyczne”. W: Władysław Stróżewski. Wokół piękna. Szkice z estetyki, 180–205. Kraków: TAiWPN Universitas.

Szekspir, William. 1984. Król Ryszard II. Tłum. Maciej Słomczyński. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Szondi, Peter. 2020. Geometria literatury. Eseje. Tłum. Łukasz Musiał. Warszawa: Biblioteka Kwartalnika „Kronos”.

Taylor, Charles. 2001. Źródła podmiotowości: narodziny tożsamości nowoczesnej. Oprac. Tadeusz Gadacz. Biblioteka Współczesnych Filozofów. Warszawa: WN PWN.

Tilghman, Benjamin J. 1991. Wittgenstein, Ethics and Aesthetics. The View from Eternity. London: Palgrave Macmillan.

Tomaszewska, Wiesława. 2008. „Jakości metafizyczne w dziele literackim”. Kwartalnik Filozoficzny 36 (2): 123–131.

Tomaszewska, Wiesława. 2014. „Jakości metafizyczne w dziele sztuki literackiej i ich poznawanie”. Studia Philosophiae Christianae 50 (2): 125–144.

Tyszczyk, Andrzej. 1993. Estetyczne i metafizyczne aspekty aksjologii literackiej Romana Ingardena. Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Tyszczyk, Andrzej. 1996. „Metafizyczność poezji. O kilku koncepcjach XX-wiecznej filozofii literatury”. Roczniki Humanistyczne 44 (1): 5–16.

Ulicka, Danuta. 2002. „Poetyka – Etyka – Dogmatyka. O tzw. paradygmacie etycznym w literaturoznawstwie lat dziewięćdziesiątych”. W: Dialog, Komparatystyka, Literatura. Profesorowi Eugeniuszowi Czaplejewiczowi w czterdziestolecie pracy naukowej i dydaktycznej, red. Edward Kasperski, i Danuta Ulicka, 127–150. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR.

Ulicka, Danuta. 2016. „Tematy kulturowe w polskim literaturoznawstwie teoretycznym. Przypadek referencji albo Roman Ingarden dla początkujących i dla zaawansowanych”. Zagadnienia Rodzajów Literackich 59 (4/120): 9–33.

Wachowski, Jacek. 2017. „O odbiorze dzieła literackiego”. Przestrzenie Teorii 28: 95–107.

Warchała, Jacek. 2019. Formy perswazji. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Włodarczyk, Anna. 2014. Etyka interpretacji tekstu literackiego. Postmodernizm, humanizm, dydaktyka. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Worsowicz, Monika. 2016. „Triada retoryczna (logos, etos, patos) a perswazyjność sylwetki prasowej”. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 31 (1): 137–147.

Wróbel, Łukasz. 2020. „«Zstępowanie w praźródła bytu». Ingardenowska koncepcja jakości metafizycznych”. W: Doświadczanie świata. Eseje o myśli Romana Ingardena, red. Tomasz Maślanka, 219–233. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.

Wysłouch, Seweryna. 2001. Literatura i semiotyka. Warszawa: PWN.

Žižek, Slavoj. 1998. „Patrząc z ukosa”. Tłum. Paweł Dybel, i Joanna Bator. Teksty Drugie: teoria literatury, krytyka, interpretacja 1/2 (49/50): 161–184.