Epistemologia jako teoria krytycznego myślenia. Zarys problematyki

Ewa Odoj

doi:10.18290/rf25734.6

Data publikacji : 2025-12-29

Tom 73 Nr 4 (2025)

Epistemologia jako teoria krytycznego myślenia. Zarys problematyki

Ewa Odoj

DOI: https://doi.org/10.18290/rf25734.6

Abstrakt

Krytyczne myślenie jest uznawane za kluczową kompetencję XXI wieku. Staje się ono szczególnie istotne wobec wyzwań, jakie niesie ze sobą era cyfrowa, oraz ze względu na charakter współczesnego rozwoju społecznego i gospodarczego. Teoretyczny namysł nad krytycznym myśleniem, który jest podstawą zrozumienia i kształtowania umiejętności praktycznych w tym zakresie, podejmują różne nauki, przede wszystkim logika, psychologia poznawcza i metodologia nauk. W artykule wskazuję na wkład, jaki może wnieść epistemologia w zrozumienie tego, czym jest krytyczne myślenie. Dlatego też opisuję to zagadnienie z uwzględnieniem zagadnienia wartości wiedzy, definicji wiedzy, problemu sceptycyzmu i struktur wiedzy, zagadnienia celu poznawczego, praktycznych uwarunkowań atrybucji wiedzy, problemu etyki przekonań, przede wszystkim kwestię odpowiedzialności epistemicznej i woluntaryzmu przekonaniowego. Na koniec wprowadzam pojęcie strategii epistemicznej oraz wskazuję na metapoznanie jako istotne dla krytycznego myślenia i odpowiedzialności epistemicznej.

Słowa kluczowe:

krytyczne myślenie, epistemologia, wiedza, sceptycyzm, strategia epistemiczna, etyka przekonań

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Odoj, E. (2025). Epistemologia jako teoria krytycznego myślenia. Zarys problematyki. Roczniki Filozoficzne, 73(4), 95–117. https://doi.org/10.18290/rf25734.6

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Adler, Jonathan E. 2002. Belief’s Own Ethics. Cambridge, MA: MIT Press.

Alston, William P. 1988. „The Deontological Conception of Epistemic Justification”. Philosophical Perspectives 2: 257–299. https://doi.org/10.2307/2214077.

Audi, Robert. 2015. Rational Belief. Structure, Grounds, and Intellectual Virtue. New York: Oxford University Press.

Baehr, Jason S. 2011. The Inquiring Mind. On Intellectual Virtues and Virtue Epistemology. Oxford: Oxford University Press.

Battaly, Heather. 2019. The Routledge Handbook of Virtue Epistemology. London: Routledge.

Beran Michael J., Johannes Brandl, Josef Perner i Joëlle Proust. 2012. Foundations of Metacognition. Oxford: Oxford University Press.

Boespflug, Mark, i Elizabeth Jackson. 2024. „Doxastic Voluntarism”. W: The Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. Edward N. Zalta i Uri Nodelman. Plato.stanford.edu. Dostęp 22.10.2025. https://plato.stanford.edu/archives/win2024/entries/doxastic-voluntarism.

Bowell, Tracy, Robert Cowan i Gary Kemp. 2020. Critical Thinking: A Concise Guide. Wyd. 5. New York: Routledge.

Chisholm, Roderick M. 1989. Theory of Knowledge. Wyd. 3. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

Conee, Earl, i Richard Feldman. 2004. Evidentialism: Essays in Epistemology. New York: Oxford University Press.

Council of Europe. 2018. Reference Framework of Competences for Democratic Culture. T. 1: Context, Concepts and Model. Strasbourg: Council of Europe Publishing. https://rm.coe.int/ prems-008318-gbr-2508-reference-framework-of-competences-vol-1-8573-co/16807bc66c.

Dunlosky, John, i Janet Metcalfe. 2008. Metacognition. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

European Union. 2019. Key Competences for Lifelong Learning. Luxembourg: Publications Office of the European Union. https://data.europa.eu/doi/10.2766/569540

Fantl, Jeremy, i Matthew McGrath. 2009. Knowledge in an Uncertain World. Oxford: Oxford University Press.

Flavell, John H. 1979. „Metacognition and Cognitive Monitoring: A New Area of Cognitive–Developmental Inquiry”. American Psychologist 34 (10): 906–911.

Goldman, Alvin I. 1986. Epistemology and Cognition. Cambridge, MA: Harvard University Press.

Goldman, Alvin I. 1999. Knowledge in a Social World. Oxford: Oxford University Press.

Grizzle, Alton, i Maria Carme Torras Calvo, red. 2013. Media and Information Literacy: Policy and Strategy Guidelines. Paris: UNESCO.

Halpern, Diane F. 2014. Thought and Knowledge. An Introduction to Critical Thinking. Wyd. 5. New York: Psychology Press.

James, William. 1897. „The Will to Believe”. W: William James. The Will to Believe and Other Essays in Popular Philosophy, 1–31. New York: Longmans, Green and Co.

Kahneman, Daniel. 2012. Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Tłum. Piotr Szymczak. Poznań: Media Rodzina.

Kisielewicz, Andrzej. 2017. Logika i argumentacja. Praktyczny kurs krytycznego myślenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Komisja Europejska. 2020. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego […] w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji. COM(2020) 790 final. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/?uri=CELEX%3A52020DC0790.

Moore, Brooke Noel, i Richard Parker. 2021. Critical Thinking. Wyd. 13. New York: McGraw-Hill.

National Education Association. 2010. Preparing 21st Century Students for a Global Society: An Educator’s Guide to the “Four Cs”. Washington, D.C.: Partnership for 21st Century Skills.

Organisation for Economic Co-operation and Development. 2018. The Future of Education and Skills: Education 2030. Seria: OECD Education Policy Perspectives, nr 98. Paris: OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/54ac7020-en.

Parlament Europejski. 2021. Rezolucja z dnia 11 listopada 2021 r. w sprawie Europejskiego Obszaru Edukacji: wspólne całościowe podejście (2020/2243(INI)). https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0452_PL.pdf.

Pritchard, Duncan, Alan Millar i Adrian Haddock. 2010. The Nature and Value of Knowledge: Three Investigations. Oxford: Oxford University Press.

Proust, Joëlle. 2014. The Philosophy of Metacognition: Mental Agency and Self-Awareness. Oxford: Oxford University Press.

Riggs, Wayne D. 2003. „Balancing Our Epistemic Goals”. Noûs 37 (2): 342–352.

Ruggiero, Vincent. 2012. Beyond Feelings: A Guide to Critical Thinking. Wyd. 9. New York: McGraw-Hill.

Sibony, Olivier. 2021. Popełnisz koszmarny błąd! Jak zwalczyć uprzedzenia poznawcze i podejmować lepsze decyzje. Tłum. Paweł Kubicki. Poznań: Media Rodzina.

Stanley, Jason. 2005. Knowledge and Practical Interests. Oxford: Claredon Press.

Thagard, Paul. 2000. Coherence in Thought and Action. Cambridge, MA: MIT Press.

Twardowski, Kazimierz. 1965. „O tzw. prawdach względnych”. W: Kazimierz Twardowski. Wybrane pisma filozoficzne, 315–336. Warszawa: PWN.

UNESCO. 2023. Recommendation on Education for Peace and Human Rights, International Understanding, Cooperation, Fundamental Freedoms, Global Citizenship and Sustainable Development. Paris: UNESCO. https://www.unesco.org/en/legal-affairs/recommendation-education-peace-and-human-rights-international-understanding-cooperation-fundamental.

Vaughn, Lewis. 2022. The Power of Critical Thinking. Effective Reasoning About Ordinary and Extraordinary Claims. Wyd. 7. Oxford: Oxford University Press.

Wasilewska-Kamińska, Ewa. 2016. Myślenie krytyczne jako cel kształcenia na przykładzie systemów edukacyjnych USA i Kanady. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Williams, Bernard. 1970. „Deciding to Believe”. W: Language, Belief, and Metaphysics, red. Howard E. Kiefer i Milton K. Munitz, 95–111. Albany: State University of New York Press.

Williamson, Timothy. 2007. „Knowledge and Scepticism”. W: The Oxford Handbook of Contemporary Philosophy, red. Frank Jackson i Michael Smith, 681–700. Oxford: Oxford University Press.

World Economic Forum. 2020. The Future of Jobs Report 2020. Geneva: World Economic Forum. http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs_2020.pdf.