The Influence of Bergson’s Entropic and Negentropic Ideas on Polish Philosophy Before the Second World War

Paweł Polak; Jacek Rodzeń

doi:10.18290/rf24724.10

Data publikacji : 2024-12-30

Tom 72 Nr 4 (2024)

Wpływ idei entropicznych i negentropicznych Bergsona na filozofię polską przed drugą wojną światową

Paweł Polak

https://orcid.org/0000-0003-1078-469X

Jacek Rodzeń

https://orcid.org/0000-0002-5321-4104

DOI: https://doi.org/10.18290/rf24724.10

Abstrakt

Druga zasada termodynamiki i koncepcja entropii stały się jednymi z najważniejszych idei naukowych, które wywarły wpływ na kulturę Zachodu w XIX wieku. Pesymistyczne wnioski, takie jak koncepcja śmierci cieplnej wszechświata oraz widmo nieuniknionego rozkładu wszystkiego, inspirowały filozoficzną refleksję fin de siècle’u. Filozofia Henriego Bergsona odegrała kluczową rolę w przezwyciężeniu tej pesymistycznej postawy. W swoim słynnym dziele L’évolution créatrice (1907) francuski myśliciel zaproponował odważną metafizyczną wizję uzupełnienia nauki poprzez koncepcję ewolucji twórczej, napędzanej metafizycznym czynnikiem élan vital, w opozycji do czynników destrukcyjnych (entropicznych). Filozofia Bergsona odwoływała się szczególnie do idei negentropicznych, w związku z czym wniosła istotny wkład do ówczesnej debaty światopoglądowej. Wpływ myśli Bergsona na polską filozofię badano wielokrotnie, także z perspektywy światopoglądowej, jednak nikt dotychczas nie analizował wpływu jego idei entropicznych i negentropicznych. Ponieważ obecnie rozwijają się badania nad kulturowym znaczeniem tych idei, szczególnie istotne mogą się okazać takie prace nad twórczością Bergsona i jej recepcją. Celem niniejszego artykułu jest wypełnienie tej istotnej luki badawczej i przedstawienie wstępnej analizy wpływu specyficznych idei entropicznych i negentropicznych Bergsona na polskich myślicieli przed wybuchem drugiej wojny światowej. Artykuł rozpoczyna się od przedstawienia tła historycznego wpływu idei entropicznych na myśl zachodnią przełomu XIX i XX wieku. Następnie analizowane są filozoficzne idee entropiczne i negentropiczne Bergsona. Nakreślając w ten sposób tło ich recepcji, możliwe staje się w dwóch kolejnych częściach zobrazowanie procesu recepcji tych idei w filozofii polskiej. W pierwszej kolejności skupiamy się na grupie filozofów, którzy kwestionowali pesymistyczne konsekwencje utrwalonego naukowego poglądu na świat. W dalszej części przedstawiono reakcje filozofów związanych z nauką na idee Bergsona. Na koniec wyciągnięto pewne ogólne wnioski na temat wpływu Bergsona i przyczyn jego niepowodzenia. Podkreślono także mało znane powiązania neoromantyzmu z refleksją nad ideami entropicznymi.

Słowa kluczowe:

Henri Bergson, élan vital, ewolucja twórcza, idee entropiczne, śmierć cieplna wszechświata, pesymizm, filozofia fin de siècle, światopogląd naukowy, neo-romantyzm

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf (English)

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Arrhenius, Svante August. 1903. Lehrbuch der kosmischen Physik. Leipzig: Verlag von S. Hirzel.

Bergson, Henri. 1907. L’évolution créatrice. Paris: Alcan. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6 k991406s.

Bergson, Henri. 1911. Creative Evolution. Translated by Arthur Mitchell. London: Macmillan. http://archive.org/details/creativeevolutio00berg_1.

Bergson, Henri. 1959. Ecrits et paroles. 2nd vol. Edited by Rose-Marie Mossé-Bastide. Bibliothèque de philosophie contemporaine. Paris: Presses Universitaires de France.

Biegeleisen, Bronisław. 1909a. “Filozofia Bergsona [Cz. 2].” Krytyka 4:93–108.

Biegeleisen, Bronisław. 1909b. “Filozofia Bergsona [Cz. 1].” Krytyka 4:8–19.

Biegeleisen, Bronisław. 1911. “Idee Brzozowskiego.” Widnokręgi 2 (3, 4–5):75–80, 98–105.

Biegeleisen, Bronisław. 1913a. “Dawid J. Wł. O Intuicyi w Filozofii Bergsona. Odbitka z ‘Krytyki’. Kraków 1911. Skład Gł. Gebethner i Sp. Str. 19.” Ruch Filozoficzny 3 (2): 31a–31b.

Biegeleisen, Bronisław. 1913b. “Uśmiechy Sfinksa.” Sfinks, 7:46–75.

Boltzmann, Ludwig. 1895. “On Certain Questions of the Theory of Gases.” Nature 51 (1322): 413–15. https://doi.org/10.1038/051413b0.

Boltzmann, Ludwig. 1898. Vorlesungen Über Gastheorie. Vol. 2. Leipzig: Barth.

Borzym, Stanisław. 1984. Bergson a przemiany światopoglądowe w Polsce. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Borzym, Stanisław. 2003. “Bergsonizm literacki.” In Przeszłość dla przyszłości: z dziejów myśli polskiej, 241–52. Warszawa: IFiS PAN.

Brush, Stephen G. 1978. The Temperature of History: Phases of Science and Culture in the Nineteenth Century. Studies in the History of Science 4. New York: Franklin.

Brzozowski, Stanisław. 1910. Idee: wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej. Lwów: Księgarnia Polska B. Połonieckiego. https://polona.pl/item/idee-wstep-do-filozofii-dojrzalosci-dziejo wej,MTEwMTUxNzQ.

Brzozowski, Stanisław. 2007. Pamiętnik. Biblioteka Narodowa 311. Edited by Maciej Urbanowski. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich.

Čapek, Milič. 1971. Bergson and Modern Physics. Boston Studies in the Philosophy of Science 7. Edited by Robert S. Cohen and Marx W. Wartofsky. Dordrecht: D. Reidel Publishing Company.

Chrzanowski, Ignacy. 1923. “Krittiky a referaty: Historia literatury polskiej.” Slavia: časopis pro slovanskou filologii 2:739–60. https://ceskadigitalniknihovna.cz/periodical/uuid:34789fd2-518b-11e1-1589-001143e3f55c.

Dawid, Jan Władysław. 1914. O filozofji Bergsona: odczyt miany we Lwowie d. 9 marca 1913 r. w sali Muzeum Przemysłu. Warszawa: Skł. gł. w księgarni E. Wendego i S-ki. https://rcin. org.pl/dlibra/doccontent?id=16232.

DiFrisco, James. 2015. “Élan Vital Revisited: Bergson and the Thermodynamic Paradigm: Bergson and the Thermodynamic Paradigm.” The Southern Journal of Philosophy 53 (1): 54–73. https://doi.org/10.1111/sjp.12096.

Durán, Ronald. 2016. “Vida y materia: Bergson y la termodinámica clásica.” Veritas 34:75–91. http://doi.org/10.4067/S0718-92732016000100004.

Durán, Ronald. 2019. “Filosofía y ciencia: críticas al uso que hace Bergson del argumento de Boltzmann contra la reversibilidad del universo.” Filosofia Unisinos 20 (3): 228–37. https:// doi.org/10.4013/fsu.2019.203.01.

Gillispie, Charles Coulston. 1960. The Edge of Objectivity: An Essay in the History of Scientific Ideas. Princeton: Princeton University Press.

Gold, Barri J. 2010. ThermoPoetics: Energy in Victorian Literature and Science. Cambridge, MA– London: The MIT Press.

Grossek-Korycka, Maria. 1914. Medytacye. Vol. 1, Synteza współczesności. Kraków: G. Gebethner i Spółka. https://polona.pl/item/medytacye-t-1-2,MTExMzQ5Njk.

Gunter, Pete A. Y. 1971. “Bergson’s Theory of Matter and Modern Cosmology.” Journal of the History of Ideas 32 (4): 525–42. https://doi.org/10.2307/2708975.

Gunter, Pete A. Y. 1991. “Bergson and Non-Linear Non-Equilibrium Thermodynamics: An Application of Method.” Revue Internationale de Philosophie 45 (2): 108–21. https://www. jstor.org/stable/23949499.

Heinrich, Władysław. 1924. “O Zagadnieniach Podstawowych Filozofji.” Kwartalnik Filozoficzny 2:269–302.

Hiebert, Erwin. 1962. Historical Roots of the Principle of Conservation of Energy. Madison, WI: State Historical Society of Wisconsin Press.

Jakimowicz, Aleksander. 2020. “The Role of Entropy in the Development of Economics.” Entropy 22 (4): 452. https://doi.org/10.3390/e22040452.

Kleiner, Juliusz. 1927. Juljusz Słowacki: dzieje twórczości. Vol. 4/2, Poeta mistyk. Warszawa [etc.]: Gebethner i Wolff; Łazarski, Wł.

Kołakowski, Leszek. 2008. Bergson. 2nd ed. Kraków: Wydawnictwo Znak.

Kragh, Helge. 2008. Entropic Creation: Religious Contexts of Thermodynamics and Cosmology. London: Routledge.

Kragh, Helge, and Stephen J. Weininger. 1996. “Sooner Silence than Confusion: The Tortuous Entry of Entropy into Chemistry.” Historical Studies in the Physical and Biological Sciences 27 (1): 91–130. https://doi.org/10.2307/27757770.

Lacey, A. R. 1993. Bergson (The Arguments of the Philosophers). London: Routledge.

MacDuffie, Allen. 2009. “Joseph Conrad’s Geographies of Energy.” ELH 76:75–98. https://doi. org/10.1353/elh.0.0030.

Mirowski, Philip. 1988. “Energy and Energetics in Economic Theory.” Journal of Economic Issues 22:811–30.

Mirowski, Philip. 1999. More Heat Than Light: Economics as Social Physics: Physics as Nature’s Economics. Historical Perspectives on Modern Economics. Cambridge: Cambridge University Press.

Mussett, Shannon M. 2022. Entropic Philosophy: Chaos, Breakdown, and Creation. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers.

Mutermilch, Wacław. 1913. “Twórcze Czynniki Ewolucyi.” Przegląd Narodowy 9 (2–3): 122–45, 232–53.

Myers, Greg. 1985. “Nineteenth-Century Popularizations of Thermodynamics and the Rhetoric of Social Prophecy.” Victorian Studies 29 (1): 35–66. https://www.jstor.org/stable/3827565.

Mysłakowski, Zygmunt. 1923. “Intuicjonizm Bergsona.” Kwartalnik Filozoficzny 2 (1): 59–90, 212–44, 303–68.

Neswald, Elizabeth. 2006. Thermodynamik als kultureller Kampfplatz: zur Faszinationsgeschichte der Entropie, 1850-1915. Berliner Kulturwissenschaft 2. Freiburg im Breisgau: Rombach.

Neswald, Elizabeth. 2009. “Ansätze zu einer Kulturgeschichte der Entropie.” Non Fiktion. Das Arsenal der anderen Gattungen 4 (2): 21–32. https://www.hsozkult.de/journal/id/z6ann-10 4381?title=non-fiktion-4-2009-2.

Polak, Paweł. 2012. “Byłem Pana przeciwnikiem [profesorze Einstein]…”: relatywistyczna rewolucja naukowa z perspektywy środowiska naukowo-filozoficznego przedwojennego Lwowa. Kraków: Copernicus Center Press.

Polak, Paweł. 2016. “Philosophy in Science – A Case Study of the Reception of the Special and the General Theory of Relativity in Kraków and Lwów before 1925.” Studia Historiae Scientiarum 15:245–73. http://doi.org/10.4467/23921749SHS.16.010.6153.

Polak, Paweł. 2019. “Philosophy in Science: A Name with a Long Intellectual Tradition.” Philosophical Problems in Science (Zagadnienia Filozoficzne w Nauce), no. 66 (July): 251–70. https://zfn.edu.pl/index.php/zfn/article/view/472.

Ratzsch, Del, and Jeffrey Koperski. 2023. “Teleological Arguments for God’s Existence.” In The Stanford Encyclopedia of Philosophy, edited by Edward N. Zalta and Uri Nodelman (Summer Edition). Stanford, CA: Stanford University. https://plato.stanford.edu/archives/ sum2023/entries/teleological-arguments.

Romanowski, Henryk. 1929. Nowa filozofja: studjum o bergsonizmie. Towarzystwo Wiedzy Chrześcijańskiej 4. Lublin: Towarzystwo Wiedzy Chrześcijańskiej.

Schrödinger, Erwin. 1944. What Is Life? The Physical Aspect of the Living Cell. Cambridge: Cambridge University Press.

Skarga, Barbara. 1982. Czas i Trwanie: Studia o Bergsonie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Szumilewicz-Lachman, Irena. 1994. Zygmunt Zawirski: His Life and Work. Edited by Robert S. Cohen. Boston Studies in the Philosophy of Science 157. Dordrecht: Springer Netherlands. https://doi.org/10.1007/978-94-011-0768-6.

Szyszkowski, Bohdan А. 1909a. “Novyy vzglyad na vtoroy zakon termodinamiki.” Fizičeskoe Obozrěnie 10 (1): 31–33.

Szyszkowski, Bohdan А. 1909b. Energiya i entropiya. Kiyev: Tip. Imp. un-ta Sv. Vladimira Akts. O-va pech. i izd. dela N.T. Korchak-Novitskogo.

Szyszkowski, Bohdan А. 1917. “Entropja.” Wiadomości Bibljograficzne, no. 2, 63.

Szyszkowski, Bohdan А. 1921. “Słowacki i Bergson. Ewolucja ducha.” Nowy Przegląd Literatury i Sztuki 1 (1–3): 35–68.

Tattersall, Mason. 2014. “Thermal Degeneration: Thermodynamics and the Heat-Death of the Universe in Victorian Science, Philosophy, and Culture.” In Decadence, Degeneration, and the End: Studies in the European Fin de Siècle, edited by Marja Härmänmaa and Christopher Nissen, 17–34. New York: Palgrave Macmillan.

Waszkinel, Romuald. 1986. Geneza pozytywnej metafizyki Bergsona. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.

Whitehead, Alfred North. 1925. Science and the Modern World. Lowell Lectures. Cambridge: Cambridge University Press.

Zawirski, Zygmunt. 1927. Wieczne powroty światów. Badania historyczno-krytyczne nad doktryną “wiecznego powrotu.” Kraków: Druk. Uniw. Jagiellońskiego.

Zawirski, Zygmunt. 1936. L’évolution de la notion du temps. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.

Zencey, Eric. 1991. “Some Brief Speculations on the Popularity of Entropy as Metaphor.” Metaphor and Symbolic Activity 6 (1): 47–56. https://doi.org/10.1207/s15327868ms0601_3.