O znaczeniu relacji człowieka wobec przyrody na podstawie scen prac miesięcy w średniowiecznych kodeksach

Małgorzata Żak-Kulesza

doi:10.18290/rkult23144.6

Data publikacji : 2023-12-29

Tom 14 Nr 4 (2023)

O znaczeniu relacji człowieka wobec przyrody na podstawie scen prac miesięcy w średniowiecznych kodeksach

Małgorzata Żak-Kulesza

https://orcid.org/0000-0002-3601-4709

DOI: https://doi.org/10.18290/rkult23144.6

Abstrakt

Wybrane sceny prac miesięcy obrazują świat przyrody, z którym człowiek średniowiecza pozostawał w bardzo bliskich i wielopłaszczyznowych relacjach, był od niego zależny, ale też potrafił z niego świadomie korzystać, podporządkowując go sobie. Artykuł prezentacje sceny prac miesięcy w malarstwie miniaturowym, które mogą zostać zinterpretowane jako postawy proekologiczne. Artykuł wpisuje się w nurt ekologii humanistycznej i szeroko rozumianej ekologii człowieka. Celem pracy jest ukazanie, na wybranych przykładach prac miesięcy, działań i rozwiązań ogrodowych i rolniczych, które można dzisiaj uznać za prośrodowiskowe. Tekst próbuje także wskazać, jakie względy praktyczne przemawiały za zastosowaniem określonych metod pielęgnacji roślin, upraw i sposobem aranżacji przestrzeni pól i ogrodów, które zostały utrwalone na kartach kodeksów. Tekst wskazuje również na możliwość interpretacji prac miesięcy w ich metaforycznym przesłaniu, w odniesieniu do biblijnej symboliki takich scen jak uprawa roli, siew, pielęgnacja winnicy. Ponadto zwrócono uwagę na społeczno-historyczny kontekst tych przedstawień, w których została ukryta charakterystyka relacji społecznych, tj. między warstwą pracujących a szlachetnie urodzonymi, jak i aksjologia pracy.

Słowa kluczowe:

ekologia, ikonografia, prace miesięcy, przyroda, średniowieczne kalendarze, miniatury, winnica, zasiew

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

pdf

Wskaźniki altmetryczne

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Alexander, Jonathan. „Labeur and Paresse: Ideological Representations of Medieval Peasant Labor”. The Art Bulletin 72, nr 3 (1990): 436–452.

Arbeit im Mittelalter. Vorstellungen und Wirklichkeit, red. Verena Postel. Berlin: Akademie Verlag, 2006.

Assunto, Rosario. Filozofia ogrodu. Przeł. Mateusz Salwa. Łódź: Wydawnictwo Przypis, 2016.

Augustyn, św. Wyznania. Przeł. Stanisław Stabryła. Kraków: Esprit 2020.

Berry, Edward W. “Notes on the History of the Willows and Poplars”. The Plant World 20 (1917), nr 1: 16–28. https://www.jstor.org/stable/43477540

Bieńkowski, Tadeusz. „U początków myślenia ekologicznego”. W: Ekologia człowieka – historia i współczesność, red. Barbara Kuźnicka, 75–86. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995.

Blank, Walter. Naturanschauung im Mittelalter: Eröffnung der Wolfgang Stammler Gastprofesseur für Germanische Philologie an der Universität Freiburg Schweiz 29 Oktober 1991. Freiburg: Universitätsverlag, 1994.

Brandt, Paul. Schaffende Arbeit und bildende Kunst im Altertum und Mittelalter, Leipzig: Alfred Kröner Verlag, 1927.

Bresciani, Bruno. Figurazioni dei Mesi nell’arte medioevale italiana. Verona: Valdonega, 1968;

Calkins, Robert G. „Piero de’Crescenzi and the Medieval Garden”. W: Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape Architecture IX, red. Elisabeth B. Macdougall, 155–173. Dumbarton Oaks: Meriden-Stinehour Press, 1986.

Camille, Michael. „Labouring for the Lord: The Ploughman and the Social Order in the Luttrell Psalter”. Art History 10 (1987): 423–454.

Cato, Marek Porcjusz. O gospodarstwie wiejskim. tłum. Stanisław Łoś. Wrocław – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1956.

Chachulski, Zbigiew. Pielęgnowanie i leczenie drzew starszych. Białystok: Libra-Print, 2019.

Clark, Kenneth. Leonardo da Vinci. Przeł. Krystyna Jurasz-Dąmbska. Warszawa: Arkady, 1964.

Dercks, Ute. „Die Monatsarbeiten der ehemaligen Porta dei Mesi des Domes zu Ferrara”. W: Arbeit im Mittelalter. Vorstellungen und Wirklichkeiten, red. Verena Postel, 221–244. Berlin: Akademie Verlag, 2006.

Dolatowski, Jakub. Ogławianie wierzb – relikt kultury materialnej wsi. W: Krajobraz kształtowany przez kulturę rolną, red. Krzysztof Młynarczyk, 81–84. Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 2006.

Domańska, Ewa. „Humanistyka ekologiczna”. Teksty Drugie nr 1–2 (2013): 13–32.

Dormeier, Heinrich. „Bauern und Landleben in der Kunst des späten Mittelalters”. W: Vorträge und Forschungen: Landwirtschaft und Dorfgesellschaft im ausgehenden Mittelalter, red. Enno Bünz. Vorträge und Forschungen 89 (2020): 31–74.

Dunin-Wąsowicz, Teresa. Człowiek i woda w średniowiecznej Europie. Stan i perspektywy badań. W Ekologia człowieka – historia i współczesność, red. Barbara Kuźnicka, 47–73. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995.

Eberle, Matthias. Individuum und Landschaft: Zur Entstehung und Entwicklung der Landschaftsmalerei. Giessen: Anabas-Verlag, 1980.

Eckersley, Tracey Elisabeth. Ikonography of the Vintage in the Mosaices of Roman Spain and North Africa, mssp 1995.

Eriugena, Jan Szkot. Periphyseon. Księga pierwsza. tłum. Agnieszka Kijewska. Kęty: Wydawnictwo Antyk Marek Derewiecki, 2009.

Eschenburg, Barbara. Landschaft in der deutschen Malerei vom späten Mittelalter bis heute. München: C.H. Beck, 1987.

Farago, Claire. „Artyści inspirujący do działania w obliczu kryzysu klimatycznego. Myśleć jak Victoria Vesna i Leonardo da Vinci”. W: W stronę nieantropocentrycznej ekologii: Victoria Vesna i sztuka w świecie antropocenu, red. Ryszard Waldemar Kluszczyński, 106–143. Gdańsk–Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020.

Freedman, Paul. „Sainteté et sauvagerie deux images du paysan au moyen age”. Annales économies, sociétés, civilisations 47 (1992): 539–560. https://www.persee.fr/docAsPDF/ahess_0395-2649_1992_num_47_3_279062.pdf

Galetti, Paola. „Fonti iconografiche e ricerca storica: i cicli dei mesi. Iconographic sources and Historical Research. I The cycles of the months”. Estudios sobre patrimonio, cultura y ciencias medievales 19 (2017): 415–432.

Gargiliusz. Lekarstwa z warzyw i owoców. Przeł., wstępem i przypisami opatrzyła Tatiana Krynicka. Wrocław: ISKŚiO UWr., 2016.

Hamerow, Helena i Mark McKerracher. New Perspectives on the Medieval ‘Agricultural Revolution’. Crop, Stock and Furrow. Liverpool: Liverpool University Press, 2022.

Harding, Lesley. A. Water as a Resource: the Significance of Milling in the Early Medieval Landscape of the South-west Midlands of England , mssp. Exeter 2013. Dostęp 06.05.2023, https://ore.exeter.ac.uk/repository/handle/10871/15253.

Henion, Karl i Thomas Kinnear. Ecological marketing. Chicago: American Marketing Association, 1976.

Henisch, Bridget Anna. The Mediaeval Calendar Year. Pennsylvania: Penn State University Press, 1999.

Henisch, Bridget Anna. „In due Season. Farm Work in the medieval Calendar Tradition”. W: Agriculture in the Middle Ages: Technology, Practice, and Representation, red. Del Sweeney, 309–336. Pennsylvania: University of Pennsylvania, 1995.

Hennebo, Dieter, i Alfred Hoffmann. Geschichte der deutschen Gartenkunst. Bd. I: Gärten des Mittelalters. Hamburg: Broschek, 1962.

Herbert McAvoy, Liz, Patricia Skinner i Theresa Tyers. „Strange Fruits: Grafting, Foreigners, and the Garden Imaginary in Northern France and Germany, 1250–1350”. Speculum 94 (2019), nr 2: 467–495.

Hoffmann, Richard C. “A brief history of aquatic resource use in medieval Europe.” Helgoland Marine Research 59 (2005): 22–30. DOI 10.1007/s10152-004-0203-5

Iwańczak, Wojciech, i Krzysztof Bracha, red. Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym. Kraków: Wydawnictwo DiG, 2000.

Jankowicz, Grzegorz. „‘Bunt roślin’? Ekonometryka w Drzewie rozpaczającym Władysława Broniewskiego”. W: Interpretować dalej. Najważniejsze polskie książki 1945–1989, red. Anna Kałuża i Alina Świeściak, 9–22. Kraków: Universitas, 2011.

Jankrift, Kay P. Mit Gott und schwarzer Magie. Medizin im Mittelalter. Darmstadt:

Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 2005.

Jędryka, Ewa. „Budowle wodne z naturalnych materiałów”. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie 7, z. 2b (21) (2007): 55–74.

Kaniecki, Alfred, i Dorota Brychcy. „Średniowieczne młyny wodne i ich wpływ na przemiany stosunków wodnych na przykładzie zlewni Obry Skwierzyńskiej”. Badania Fizjograficzne R. I – seria A – Geografia Fizyczna A61 (2010): 145–156.

Kaniewski, David, i Nick Marriner. „Conflicts and the spread of plagues in pre-industrial Europe”. Humanities and Social Sciences Communications 7 (2020):162 https://doi.org/10.1057/ s41599-020-00661-1

Keherein, Valentin. Die zwölf Monate des Jahres im Lichte der Kulturgeschichte, Paderborn: Schöningh, 1904.

Kemp, Martin. Leonardo da Vinci. Experience, experiment and design. London: V&A Publication, 2011.

Kemp, Martin. Leonardo da Vinci: The Marvellous Works of Nature and Man [1981]. Oxford 2007.

Kloskowski, Kazimierz. „Święty Albert Wielki z Lauingen jako przyrodnik i myśliciel”. Universitas Gedanensis 9 (1993): 25–39.

Kolendo, Jerzy. „Najnowsze badania nad historia rolnictwa starożytnej Italii”. Przegląd historyczny 59/3 (1968): 491–500.

Kolendo, Jerzy. „Wzorowa posiadłość Marka Seiusa i opłacalność rolnictwa w Italii w I w. p.n.e.”. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 1994, Sectio F, Historia 49: 71–80.

Kolumella, Lucjusz Moderatus. O rolnictwie. Przeł. z łac., wstępem i komentarzem opatrzył Ireneusz Mikołajczyk. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.

Koseleff, Olga. Die Monatsdarstellungen der französischen Plastik des 12. Jahrhunderts. Basel: Philograph Verlag, 1934.

Koseleff-Gordon, Olga. „Two Unusual Calendar Cycles of the Fourteenth Century”. The Art Bulletin 45, nr 3 (1963): 245–253.

Krynicka, Tatiana. „O winorośli (Etymologiae, XVII, 5 De vitibus)”. Vox Patrum 22, t. 42–43 (2002): 567–575.

Kubicki, Rafał. „Uszkadzanie, niszczenie i odbudowa młynów wodnych i wiatraków w późnośredniowiecznych Prusach Zakonnych”. Studia z Dziejów Średniowiecza 24 (2020): 57–77. https://doi.org/10.26881/sds.2020.24.03

Kuchowicz, Zbigniew. O biologiczny wymiar historii. Książka propozycji. Warszawa: PWN, 1985.

Kujawa, Anna, Krzysztof Kujawa, Jacek Zajączkowski i Robert Borek. Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje, Wrocław: Fundacja EkoRozwoju, 2018.

Landsberg, Sylvia. The Medieval Garden. London: British Museum Press, 1996.

Landsteiner, Erich. „Urban Viticulture in Late Medieval and Early Modern Central Europe”. Jahrbuch für Geschichte des ländlichen Raumes 16 (2019): 168–180.

Langland, William. Widzenie o Piotrze Oraczu. Przeł. i przypisami opatrzył Przemysław Mroczkowski. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1983.

Le Goff, Jacques. „Il tempo del lavoro, agricultura e segni dello zodiaco nei calendri medioevali”. Storia e Dossier 22 (1988): 1–50.

Le Goff, Jacques. Kultura średniowiecznej Europy. przeł. Hanna Szumańska-Grossowa, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 1994.

Leonardo da Vinci. Pisma wybrane, wybór, układ, przekład i wstęp Leopolda Staffa. T. 1 Warszawa-Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, 1913.

Levi, Doro. „The Allegories of the Months in Classical Art”. Art Bulletin 32 (1941): 251–291.

Lobkova, Nadya. The Cycle of the Year: The Genre of Calendar Illustrations from Origins to Lucas and Maarten Van Valckenborch, Ghent University 2010 (mssp.) https://libstore.ugent.be/ fulltxt/RUG01/001/457/590/RUG01-001457590_2011_0001_AC.pdf

Małczyński, Jacek. Krajobrazy Zagłady. Perspektywa historii środowiskowej. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2019.

McNeil Kettering, Alison. “Landscape with Sails: The Windmill in Netherlandish Prints”, Simiolus. Netherlands Quarterly for the History of Art 33, nr 1/2 (2007/2008): 67–80.

Mensch und Umwelt im Mittelalter, red. Bernd Herrmann,: Wissenschaftliche Buchgemeinschaft, 1987.

Mikołajczyk, Ireneusz. Rzymska literatura agronomiczna. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2004.

Monatsbilder, Lexikon der christlichen Ikonographie, red. Engelbert Kirschbaum, Bd. 3, 274–279.

Myrdal, Janken, Alexandra Sapoznik. „Technology, labour, and productivity potential in peasant agriculture: England, c.1000 to 1348”. Agricultural History Review 65, nr 2 (2017): 194–212.

Nicklies, Charles E. „Cosmology ant the labors of Months at Piacenza: The Crypt Mosaic at San Savino”. Gesta 34, , nr 2 (1995): 108–125.

Nowak-Rząsa, Magdalena. „Zadrzewienia śródpolne jako cenny element krajobrazów rolniczych”. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 9, nr 4 (2010): 99–106.

Palladiusz, Rutyliusz Taurus Emilianus. Traktat o rolnictwie. Z języka łacińskiego przełożył, wstępem i komentarzami objaśnił Ireneusz Mikołajczyk. Toruń: Wydawnictwo UMK, 1999.

Panadero, Marjorie Jean Hall. The Labors of the Months and the Signs of the Zodiac in Twelfth-Century French Facades. Michigan: Publisher, University of MICHIGAN, 1984.

Paszewski, Adam. „Albert z Lauingen jako botanik”. Studia i Materiały do Dziejów Nauki Polskiej sectio B 14 (1968): 3–24.

Poirier, Nicolas. „Archaeological evidence for agrarian manuring: Studying the time-space dynamics of agricultural areas with surface-collected off-site material”. W Agrarian technology in the medieval landscape, red. Jan Klápště, 279–290. Ruralia X, Turnhout: Brepols, 2016. DOI:10.1484/m.ruralia-eb.5.110472

Praczyk, Małgorzata. „Historia środowiskowa jako praktyka badawcza.” Historyka. Studia Metodologiczne 50 (2020): 351–376. Dostęp 10.05. 2023. https://journals.pan.pl/dlibra/ publication/134809/edition/117838/content/historyka-studia-metodologiczne-historia-srodowiskowa-jako-praktyka-badawcza-praczyk-malgorzata-2020-tom-50?language=pl

Wergiliusz Publiusz Maro. Georgiki. Przeł. i objaśniła Alla Ludwika Czerny. Warszawa: PIW, 1956.

Rahner, Hugo. „The Willow Branch of the next World”. Cross Currents 12, nr 4 (1962): 469–500.

Reynolds, Terry S. Stronger Than a Hundred Men: A History of the Vertical Water Wheel. London JHU Press, 1983.

Riegl, Alois. „Die Mittelalterliche Kalenderillustration”. Mitteilungen des Instituts für österreichische Geschichtsforschung 10 (1889): 1–74;

Rudy, Kathryn M. Piety in Pieces: How Medieval Readers Customized their Manuscripts. Cambridge: Open Book Publishers, 2016.

Sauerländer, Willibald, i Max Hirmer. Gotische Skulptur in Frankreich 1140–1270. München: Hirmer, 1970.

Schultz-Klinken, Karl Rolf. Erntegeräte, Lexikon des Mittelalters, t. III, Stuttgart-Weimar 1999: 2180–2183

Scott, Tom. „Medieval viticulture in the German-speaking lands”. German History 20 (2002): 95–115.

Speer, Andreas. Die entdeckte Natur. Untersuchungen zu Begründungsversuchen einer „scientia naturalis“ im 12. Jahrhundert. Leiden–New York–London: E.J. Brill, 1995.

Stannard, Jerry. „Identyfikation of the plant described by Albertus Magnus.” Res Publica Litterarum 2 (1979): 281–318.

Steger, Florian, i Karl Peter Jankrift, red., Gesundheit – Krankheit. Kulturtransfer medizinischen Wissens von der Spätantike bis in die Frühe Neuzeit. Köln Weimar Wien: Böhlau 2004.

Stępniewska, Barbara. Kompozycja zieleni. cz. 2. Średniowiecze. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1993.

Stoffler, Hans-Dieter. Der Hortulus des Walahfrid Strabo. Aus dem Kräutergarten des Klosters Reichenau. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1996.

Stokstad, Mary. The Garden as Art. W Dumbarton Oaks Colloquium on the History of Landscape Architecture IX, red. Elisabeth B. Macdougall, 175–185. Dumbarton Oaks: Meriden-Stinehour Press, 1986.

Szewczyk, Jarosław. Hydroizolacja elementów budowli w wybranych okresach historii architektury czyli o uszczelnieniach z nietypowych materiałów, o dawnych impregnatach, drenażach i pokrewnych rozwiązaniach budowlanych. Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, 2019.

Teofrast. Przyczyny powstawania i rozwoju roślin. Fizjologia roślin. Z greckiego przełożył, wstępem, komentarzami i indeksami opatrzył ks. Henryk Wójtowicz. Lublin: TN KUL, 2002.

Tyszkiewicz, Jan. Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej. Warszawa: PWN, 1983.

Vardi, Liana. „Imagining the Harvest in Early Modern Europe”. The American Historical Review 101, nr 5 (1996): 1357–1397.

Wacnik, Agnieszka. „Galindowie i Krzyżacy – oddziaływania na lokalną roślinność w rejonie Miłek i Staświn (Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, północno-wschodnia Polska)”. Wiadomości Botaniczne 53, nr 1/2 (2009): 21–34.

Warron, Marek Terencjusz. O gospodarstwie rolnym [De re rustica]. Przeł. Jarosław Mikołajczyk: Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991.

Webster, James Carson. The Labors of the Month in Antique and Medioeval Art to the End of the 12th Century. Princeton Monographs 21, Evanston i Chicago: Northwestern University, 1938 1938. https://archive.org/details/ labormonth00webs/page/n5/mode/2up.

Williams, Jane Welch. „The New Image of Peasants in Thirteenth-Century French Stained Glass”. W Agriculture in the Middle Ages: Technology, Practice, and Representation, red. Del Sweeney, 277–308. Pennsylvania: University of Pennsylvania, 1995.

Wójcik, Zbigniew, Czynniki i uwarunkowania rozwoju świadomości ekologicznej człowieka, W: Ekologia człowieka – historia i współczesność. praca zbiorowa pod red. Barbary Kuźnickiej, 87–104. Warszawa: Wydawnictwo IHN PAN, 1995

Zadoks, Jan C. Crop protection in medieval agriculture. Studies in pre-modern organic agriculture, Sidestone Press 2013.

Zammattio, Carlo. „The Mechanics of Water and Stone”. W: The Unknown Leonardo, red. Ladislao Reti. New York: Abradale Press 1974.